Na członkach rodziny ciąży obowiązek udzielania wzajemnej pomocy i wsparcia, w tym zapewnienia środków utrzymania, przykładowo: a) wyżywienia, b) odzieży, c) opieki lekarskiej, d) w miarę potrzeby także środków wychowania (m. in. środków rozwoju duchowego, intelektualnego, rozwijania zainteresowań kulturalnych).
Jeżeli ktoś żyje w niedostatku, może wystąpić o alimenty od własnych dzieci. Zakres świadczeń alimentacyjnych zależy od usprawiedliwionych bieżących potrzeb uprawnionego oraz od zarobkowych i majątkowych możliwości zobowiązanego. Zgodnie z ogólną regułą do świadczeń alimentacyjnych obowiązani są krewni w linii prostej (rodzice – dzieci) oraz rodzeństwo. Może to dotyczyć wszelkich możliwych relacji, a więc nie tylko obowiązku rodziców względem dzieci, lecz także obowiązku alimentacyjnego dzieci wobec rodziców czy nawet wnuków wobec dziadków.
W odniesieniu do obowiązku alimentacyjnego dzieci względem rodziców, powstanie uprawnień do żądania świadczeń alimentacyjnych uzależnione jest od tego, czy osoba uprawniona żyje w niedostatku. Pojęcie niedostatku nie zostało zdefiniowane przepisami prawa. O niedostatku można jednak mówić wówczas, gdy brak jest możliwości zaspokojenia potrzeb na poziomie zbliżonym do minimum socjalnego, a więc gdy człowiek nie ma w ogóle lub nie ma dostatecznych własnych środków utrzymania, które mogłyby zaspokoić jego usprawiedliwione, podstawowe potrzeby oraz gdy nie jest w stanie tych środków samodzielnie zdobyć.
Przykład: Osoba starsza, której źródła utrzymania nie wystarczają na zaspokojenie podstawowych potrzeb życiowych, niemająca przy tym obiektywnych i realnych możliwości poprawienia swojej sytuacji materialnej, może wystąpić wobec swoich dzieci o alimenty – jeżeli dzieci nie pomagają jej w sposób dobrowolny. Należy jednak podkreślić, iż o powstaniu, jak również zakresie obowiązku alimentacyjnego, zadecydować może jedynie niezawisły sąd, do którego należy wnieść stosowny pozew.
Rodzice mogą domagać się alimentów od pełnoletnich dzieci. Powstanie obowiązku alimentacyjnego względem rodziców jest uzależnione od zaistnienia określonych przesłanek. Po stronie rodziców przesłanką jest ich stan niedostatku. Natomiast dzieci muszą mieć możliwości zarobkowo – finansowe, aby spełnić nałożony na nich obowiązek. Niedostatek to stan, w którym rodzice nie są w stanie zaspokoić wszystkich, lub nawet części, swoich uzasadnionych potrzeb. Sąd badając czy rodzice znajdują się w niedostatku musi stwierdzić, że uzasadnione potrzeby rodziców muszą być zaspokojone przez alimenty. Definicja niedostatku nie została określona wprost w przepisach prawa, można jednak określić jej znaczenie na podstawie wyroków, np. Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 3 marca 1999 r. III CKN 826/98: „O pozostawieniu „w niedostatku”, o jakim mowa w art. 133 § 2 KRO można mówić w sytuacji, kiedy powód ma kłopoty z zaspokojeniem przynajmniej części swoich usprawiedliwionych i koniecznych potrzeb życiowych.”
Na pewno stan niedostatku nie jest to sytuacja, w której osoba nie ma po prostu żadnego dochodu i majątku. Najogólniej rzecz biorąc, w niedostatku znajduje się ten, kto nie może własnymi siłami zaspokoić swoich usprawiedliwionych potrzeb w całości lub w części; a usprawiedliwione potrzeby to takie, których zaspokojenie zapewni uprawnionemu normalne warunki bytowania, odpowiednie do jego stanu zdrowia i wieku (tak wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 września 2000 r., sygn. akt. I CKN 872/2000). Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 20 stycznia 2000 r., sygn. akt. I CKN 1187/99) w niedostatku pozostaje nie tylko taki uprawniony, który nie dysponuje żadnymi środkami utrzymania, ale także taki, którego usprawiedliwione potrzeby nie są w pełni zaspokojone. Podobnie orzeczono w wyroku z dnia 5 lipca 2000 r., sygn. akt. I CKN 226/2000- o stanie niedostatku w rozumieniu art. 60 § 1 kro decyduje nie tylko brak jakichkolwiek środków utrzymania, ale także niemożliwość pełnego zaspokojenia przez uprawnionego jego usprawiedliwionych potrzeb. Zgodnie z Wyrokiem Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 5 maja 1998 r. I CKN 242/9 „Niedostatek – w rozumieniu art. 144 § 2 KRO – polega na istnieniu takiej sytuacji, w której człowiek nie ma w ogóle lub nie ma dostatecznych własnych środków utrzymania, które mogłyby zaspokoić jego usprawiedliwione, podstawowe potrzeby. Nawet jeśli w pewnym zakresie powód przyczyniał się do wychowania pozwanej, to jednak rozmiar tego przyczyniania się nie musi usprawiedliwiać przyjęcia, że odpowiada ono wymogowi z art. 144 § 2 KRO.”
Dzieci muszą mieć możliwości zarobkowo – finansowe, aby móc płacić nałożone na nich alimenty. Na możliwości zarobkowe składają się: a) wynagrodzenie z pracy zarobkowej, b) premie, dodatki do wynagrodzenia, c) renta, d) emerytura, e) odsetki z akcji, f) akcje zgromadzone na funduszach bankowych, g) wszelkie inne dochody (np. z wynajmu mieszkania). Aby sąd zasądził alimenty względem rodziców przesłanki niedostatku rodziców i możliwości zarobkowych dzieci muszą zostać spełnione łącznie.
Nawet gdy powyższe przesłanki zostaną spełnione, powództwo o zasądzenie alimentów na rzecz uprawnionego może zostać oddalone w sytuacji gdy będzie ono sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Zgodnie bowiem z ustawą, zobowiązany może uchylić się od wykonania obowiązku alimentacyjnego względem uprawnionego, jeżeli żądanie alimentów jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, nie dotyczy to jednak obowiązku rodziców względem ich małoletniego dziecka. Za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego może być uznane roszczenie uprawnionego do alimentów gdy zachowywał się względem zobowiązanego w sposób rażąco niewłaściwy. W wyżej powoływanej opinii z 1987 roku Sąd Najwyższy wskazał, że przykładami takiego postępowania może być zachowanie godzące w życie lub zdrowie członka rodziny, naruszaniu godności, dobrego imienia i innych dóbr osobistych członków rodziny czy też zawinione popadnięcie w niedostatek lub umyślne wywołanie sytuacji prowadzącej do żądania alimentów. Za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego może zostać uznane roszczenie osoby, która uprzednio nie wywiązywała się w sposób prawidłowy ze swoich obowiązków rodzicielskich należytego wychowania, dbania o dobro dzieci czy też uchylała się od obowiązków alimentacyjnych. Zgodnie jednak z art. 6 Kodeksu cywilnego, to na osobie zobowiązanej do zapłaty alimentów będzie ciążył obowiązek udowodnienia w postępowaniu sądowym, że powództwo o alimenty w okolicznościach danej sprawy nie zasługuje na uwzględnienie.
Zdarzają się przypadki, kiedy rodzice nie interesowali się swoim dzieckiem przez całe życie, a nawet opuścili je. W momencie kiedy dzieci dorosły i dobrze poradziły sobie w życiu, wyrodny rodzic zgłasza żądanie o alimenty. W takim przypadku dziecko może powoływać się przepisy prawa cywilnego dotyczący naruszenie prawa podmiotowego. W tej sytuacji dziecko może podnosić, że roszczenie rodzica o alimenty stanowi nadużycie przysługującego mu uprawnienia. Domaganie się bowiem przez niego alimentów jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.
Musimy pamiętać, że zamiast pieniędzy sąd może nałożyć na dzieci obowiązek zaopiekowania się rodzicami, przyjęcia ich pod swój dach lub finansowania zakupu leków i jedzenia. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 6 maja 1967 roku (III CR 422/66) uznał, że „przez obowiązek alimentacyjny rozumieć należy obowiązek zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb osoby uprawnionej potrzebującej alimentacji; obowiązek ten może polegać również na dostarczeniu osobie znajdującej się w niedostatku mieszkania, opieki lekarskiej i domowej”.
Rodzic składa pozew do sądu rejonowego właściwego dla miejsca zamieszkania pozwanego, czyli dziecka. Jeśli występuje o alimenty od kilkorga dzieci, które mają różne adresy, może złożyć pozew w sądzie właściwym dla swojego miejsca zamieszkania. Pozew jest zwolniony z opłaty sądowej. Razem z pozwem o alimenty można też złożyć wniosek o zabezpieczenie powództwa. Sąd może przyznać „prowizoryczne” alimenty do czasu wydania wyroku. W pozwie trzeba wskazać sąd, do którego pismo jest adresowane, dane pozwanego (dziecko) i powoda (rodzic), napisać, czego dotyczy żądanie, uzasadnić je i poprzeć odpowiednimi dowodami: zaświadczeniem o dochodach (odcinek emerytury lub renty, zaświadczenie z gminnego ośrodka pomocy społecznej), rachunkami za mieszkanie (czynsz, światło, telefon), podsumowaniem wydatków na leki, ewentualnie zaświadczeniem z banku o spłacie pożyczki (np. na zakup nowej lodówki).
Pozew rozpatrywany jest w trybie procesowym. Skład sądu jest jednoosobowy. Sędzia wyznacza termin rozprawy i doręcza kopię pozwu pozwanemu, czyli dziecku (dzieciom). Razem z wezwaniem pozwany otrzyma pouczenie, jakie czynności może podjąć, jeśli nie zgadza się z żądaniami powoda, czyli rodzica, kiedy i w jakiej formie może napisać odpowiedź na pozew oraz co się stanie, gdy pozostanie bierny. Jeśli pozwany, czyli dziecko, zlekceważy pozew, nie stawi się w sądzie albo mimo obecności nie będzie bronić swoich racji, sąd może wydać wyrok zaoczny.
Dla osób, które chciałyby skorzystać z pomocy prawnej, informuję że bezpłatne porady prawne dla mieszkańców Legionowa i okolic są świadczone w poniedziałki w godzinach 16:15-20:15 w siedzibie Kancelarii Radcy Prawnego – ul. Piłsudskiego 33 lok. 402, III piętro (kontakt telefoniczny do fundacji: +48 724 543 692)
Joanna Regent-Cendrowska
Radca Prawny
W razie pytań do artykułu: + 48 669-134-666
