Nasz powiat leży blisko Warszawy, stolicy Polski. Z tego powodu wszelkie ważniejsze wydarzenia historyczne miały jakieś odniesienia do naszych miejscowości, w większym lub mniejszym zakresie. Tak było w 1791 roku kiedy uchwalano Konstytucję i potem również.
Na pierwszy rzut oka wydaje się, że raczej nic istotnego tu się nie wydarzyło… ale gdy zagłębimy się w annały historii, to zawsze coś ciekawego znajdziemy…
Np. Jabłonna może szczycić się, że tu mieszkał po zaborach ks. Józef Poniatowski, który w dniu 3 maja 1791 r. odgrywał ważną rolę przy królu jako generał wojsk koronnych, co zauważył potem Jan Matejko i umieścił go na obrazie „Uchwalenie Konstytucji 3 Maja” jako siedzącego na koniu. Ale Poniatowskiego zapamiętajmy również jako tego, który rok później w wojnie stoczonej w obronie Konstytucji w 1792 r. wyróżnił się w bitwie pod Dubienką i otrzymał jako pierwszy obok Kościuszki Order Wojenny Virtuti Militari. Nie koniec na tym. Pałac w Jabłonnie był miejscem ukrycia i zgromadzenia cennych dokumentów państwowych po 1795 r. wśród których znajdziemy dokument etatu wojska Koronnego i Litewskiego z okresu właśnie Konstytucji 3 Maja, a który dziś jest eksponowany w Muzeum Wojska Polskiego.
Jabłonna poza tym bywała też miejscem spotkań Króla Stanisława Poniatowskiego z różnymi osobami, gdzie dyskutowano o kształcie przyszłej ustawy sejmowej, gdy on bywał w Jabłonnie. Przypomnijmy sobie ten obraz jako żywą inscenizację , gdy w 2011 roku zawitał do Legionowa oglądając chociażby to historyczne już zdjęcie albo odnajdując ciekawą relacje z wydarzenia na stronie internetowej Legionowskiej Telewizji LTV.
Po inscenizacji 3.05.2011 r. w Ratuszu legionowianie mogli zrobić sobie pamiątkowe zdjęcie z Królem Stasiem i marszałkiem Sejmu Wielkiego Małachowskim – foto Erazm Domański
Góra, Olszewnica, Góra, Janówek, Krubin w gminie Wieliszew to miejscowości z dóbr księcia Stanisława Poniatowskiego, którymi zarządzał Józef Wybicki – przyszły twórca hymnu narodowego i on też należał do grupy zwolenników ustanowienia nowoczesnej konstytucji wzmacniającej władzę państwową i uczestniczył w przygotowywaniu tekstu. O tych związkach Wybickiego możemy przeczytać w artykule „Wieści z Olszewnicy” w Roczniku Legionowskim tom II, gdzie autor-Tadeusz Swat przywołuje fakty związane z wprowadzaniem upodmiotowienia chłopów i zastąpienia pańszczyzny czynszem z ziemi. Odbyła się nawet specjalna uroczystość w dniu 23 sierpnia 1778 r. opisana w gazecie warszawskiej tydzień później i innych, gdzie poddani chłopi olszewniccy, krubińscy, janowscy i nowodworscy mogli teraz cieszyć się wolnością osobistą. To prekursorskie działanie zostało skomentowane i pochwalone przez najwybitniejszych przedstawicieli Oświecenia m in. przez Biskupa Ignacego Krasickiego, Franciszka Karpińskiego, Stanisława Trembeckiego.
Wybicki po rozbiorach należał też do grupy polskich emigrantów, którzy we Włoszech utworzyli Legiony Polskie, które przenosiły na swoich sztandarach idee Konstytucji 3 Maja a wśród których zrodził się nasz hymn, początkowo nazywany Pieśnią Legionów. Nie bez przyczyny więc dziś Szkoła Podstawowa w Janówku nosi imię Józefa Wybickiego.
Legionowo ma szczególne związki z datą 3 Maja. Po pierwsze to jest dzień nadania praw miejskich w 1952 r. Po drugie, swoją nazwę wywodzi od jednostek legionowych Odrodzonego Wojska Polskiego tworzonych tu już od listopada 1918 r. Wśród żołnierzy tego garnizonu odbyły się pierwsze uroczystości ku czci Konstytucji 3 maja w 1919 r., w szczególności wśród 4. Pułku Piechoty Legionów. To wydarzenie wiązało się także z coraz powszechniejszym używaniem nazwy zamiast Jabłonna właśnie Legionowo, do czego przyczynił się, jak wiemy gen. Bolesław Roja ówczesny dowódca garnizonu i organizator innych jednostek legionowych w naszym mieście. Rok później, już w całej Polsce mogliśmy obchodzić majowe święto swobodnie, choć trwała wojna polsko-bolszewicka. Wydano specjalny plakat patriotyczny, który na pewno oglądali warszawiacy, a którzy wkrótce zaczęli osiedlać się w rozwijającym się dynamicznie Legionowie w wyniku parcelacji majątku Potockiego.
Plakat patriotyczny z 1920 r. opublikowany przez Centralną Bibliotekę Wojskową – foto Erazm Domański
Podobnie działo się na rynku w Serocku.
Zegrze – to miejsce stacjonowania jeszcze w 1917 roku jednostek legionowych – 3 pułku piechoty, 4 pułku piechoty i 5. pułku Piechoty. Legioniści od 1915 roku mieli bardzo ciekawy znak patriotyczny, noszony na mundurach a niekiedy, gdy brakowało orzełka także na czapkach a mianowicie wpinkę patriotyczną z przywołaniem 3 Maja. Taki eksponat pochodzący z 1916 roku dziś można obejrzeć na wystawie w Filii Muzeum Historycznego na Piaskach.
Wpinka patriotyczna z 1916 r. – eksponat ze zbiorów Muzeum Historycznego w Legionowie, prezentowany na wystawie stałej w Filii „Piaski”- foto Wawrzyniec Orliński
Legioniści odbywali marsze i ćwiczenia do Wieliszewa, Nieporętu a maszerując śpiewali niejednokrotnie znane pieśni patriotyczne m. in. poświęconą Konstytucji 3 Maja pieśń „Witaj Majowa Jutrzenko”. Oficerowie legionowi internowani w Białobrzegach (Beniaminowie) też nie zapomnieli o rocznicy Konstytucji 3 Maja i w 1918 r. jeszcze przed odzyskaniem niepodległości oddawali jej hołd.
Związków można poszukać jeszcze więcej. Prawie każde miasto lub większa wieś w Polsce ma nazwę ulicy 3. Maja. Tak jest i u nas.
Świętując 3 maja warto wiedzieć chociażby tyle z historycznych treści dotyczących okoliczności uchwalenia i roli jaka odegrała nasza Konstytucja, druga w świecie po Stanach Zjednoczonych i wyciągać wnioski także dziś.
Pod koniec XVIII wieku Polska znalazła się w wyjątkowo trudnej sytuacji politycznej i wojskowej. Pierwszy rozbiór Polski, wrogość do naszego kraju prezentowana przez Rosję i Prusy oraz wewnętrzne waśnie chwiały podstawami państwowości.
Właśnie dlatego w najbardziej światłej części społeczeństwa polskiego dojrzała myśl o konieczności dokonania głębokich reform w zasadach funkcjonowania kraju i jego siły zbrojnej. Podstawą do działań miała się stać konstytucja. Uchwalenie jej stanowiło kulminacyjny moment w historycznym okresie Polski reform i rozbiorów datowanym na lata 1764-1795. Starły się wtedy w Polsce dwie tendencje polityczne. Jedna dążyła do utrzymania ustroju oligarchii magnackiej. Druga, reprezentowana przez część magnaterii, szlachty i mieszczaństwa zmierzała do wzmocnienia władzy państwowej. Podejmowane reformy wewnętrzne w latach 1764-1768, ustanowienie Rady Nieustającej(Rządu) Komisji Edukacji Narodowej, Konstytucja 3 maja 1791 r. i reformy Powstania Kościuszkowskiego stanowiły ciąg prób naprawy Rzeczypospolitej. Przerywane jednak były rozbiorami w 1772 r. , 1793 r. i 1795 r.
Ustawa Rządowa z 3 maja 1791 r. mogła być uchwalona w sprzyjającej sytuacji międzynarodowej i dzięki aktywności reformatorskiej posłów sejmu Wielkiego oraz osobistemu udziałowi Króla Stanisław Augusta Poniatowskiego. Po pierwszym rozbiorze zaborcy uwikłani byli we wzajemne waśnie i wojny. Rosja wyprowadziła swoje wojska z terenów Rzeczpospolitej Obojga Narodów prowadząc w tym czasie wojnę z Turcją i Szwecją. Prusy wraz z Anglią zawiązały sojusz antyrosyjski. Polska uzależniona od Rosji miała teraz szanse na wyzwolenie się od tej dominacji przez przystąpienie do koalicji antytureckiej , którą wspierała w tym czasie Austria. Stało się to przesłanką do uchwalenia przez sejm w 1788 r. uchwały zwiększającej liczbę wojska do 100 tysięcy – liczby której nigdy wcześniej nie można było osiągnąć z uwagi na szczupłość skarbu państwa i oportunizm szlachty. Ostatecznie przyjęto liczbę 65 tysięcy. Biorąc pod uwagę fakt, że armia pruska liczyła wtedy ok. 150 tyś. a rosyjska 300 tyś. – to stwierdzamy, że były to niewystarczające siły dla zapewnienia bezpieczeństwa kraju.
Do podjęcia ustawy reformującej państwo, mającej wzmocnić władze centralną, znieść wolną elekcję, zwiększającą prawa obywatelskie dla mieszczan, zapewniającej opiekę prawna dla chłopów parła grupa posłów, na czele której stał Marszałek Sejmu Stanisław Małachowski. Wśród nich wyróżniał się ksiądz Hugo Kołłątaj, Ignacy Potocki. Działania te wspierał również król Stanisław Poniatowski. Koncepcje ustrojowe, przedstawione przez króla, sformułowane w projekcie przez Ignacego Potockiego legły u podstaw Konstytucji.
Uchwalenie samej Konstytucji przebiegało w dramatycznej scenerii. Twórcy Konstytucji chcąc uniknąć przeciwdziałania opozycji magnackiej zdecydowali się przyspieszyć działania legislacyjne i dlatego już na pierwszej , poświątecznej sesji sejmu- zwołanej na 2 maja przedstawili projekt. 3 maja 1791 roku od rana panowało w Warszawie poruszenie. Z inicjatywy reformatorów , po mieście krążyły tłumy mieszczan demonstrujące na rzecz przyszłej Konstytucji. Wojsko otoczyło zamek, gdzie sejm toczył obrady. Po siedmiogodzinnej dyskusji, w atmosferze patriotycznego uniesienia oraz wiwatów zachęcany przez posłów król miał złożyć przysięgę na konstytucję narodową. Stanisław Poniatowski wezwał obecnych do pójścia do Katedry Warszawskiej, gdzie odbył się uroczysty akt złożenia przysięgi. Wpisana zgodnie z obowiązującym prawem do ksiąg miejskich Warszawy Konstytucja weszła w życie z dniem 5 maja 1791 r. Wydrukowano ją i rozpowszechniono w nakładzie kilkudziesięciu tysięcy egzemplarzy. Konstytucja składała się z 11 rozdziałów, zawierających nowoczesne rozwiązania systemowe i ustrojowe.
Oparta o ideały Oświecenia ustawa majowa odegrała istotną rolę w procesie kształtowania się nowoczesnego narodu polskiego, rozwijania postaw patriotycznych w okresie zaborów, dobie powstań narodowych, tworzeniu klimatu walki o całość i wolność Rzeczypospolitej. Jej duch moralny jest aktualny również w dzisiejszej Polsce przemian i reform zmierzających do ukształtowania się Polski jako nowoczesnego państwa europejskiego.
Erazm Domański – Prezes Towarzystwa Przyjaciół Legionowa
