Po wyzwoleniu Polski spod hitlerowskiej okupacji, opracowano plan odbudowy kraju i modernizacji jego zacofanej gospodarki. Przewidywał on uregulowanie głównych krajowych rzek i ich szerokie wykorzystanie jako szlaków transportowych.
Tak zrodziła się idea słynnej Kaskady Dolnej Wisły, której elementem uzupełniającym był stopień wodny Dębe na Narwi, bowiem znajdował by się on w zasięgu spiętrzenia zapory w Wyszogrodzie. Równocześnie tama w Dębem byłaby pierwszym elementem kaskady Bugu. Takie plany snuto ponad pół wieku temu. Realizacji doczekały się tylko dwa obiekty – w Dębem i we Włocławku.
Założenia
Zaporę zlokalizowano w miejscowości Dębe, 21,6 kilometra od miejsca, gdzie Narew wpada do Wisły. W poprzek koryta Narwi zaplanowano zaporę czołową długości 220 metrów i maksymalnej wysokości 14 metrów wraz z systemem jazów umożliwiających przepływ wody. Na prawym brzegu granicę zalewu stanowi naturalna, wysoka skarpa. Na lewym brzegu spiętrzone wody sztucznego jeziora są ograniczone wałem ziemnym zapory bocznej. Zapory boczne zbudowano też na obu brzegach Bugu.
Ideę zapory czołowej prezentuje poniższy schemat:
Nasyp ziemny jest wykonany z lokalnych piasków drobnoziarnistych. Skarpy po obu stronach, w strefie oddziaływania wahań lustra wody, wzmocniono dodatkowo płytami betonowymi i powyżej ustabilizowano darnią. Na koronie wału zapory głównej zbudowano szosę łączącą oba brzegi rzeki w ciągu DW 632 między Legionowem a Nasielskiem. Kubatura zapory czołowej jest równa 190 tysięcy metrów sześciennych. Maksymalna różnica poziomów wody pomiędzy wodą dolną a wodą górną, czyli po obu stronach zapory, może wynosić 7 metrów.
Projekt
Dokumentację budowlaną wykonało stołeczne biuro konstrukcyjne „Hydroprojekt”. Wprawdzie tama przegrodziła tylko Narew, ale w zasięgu spiętrzenia znalazły się również dwie inne rzeki: Bug i Rządza, nie licząc wielu mniejszych cieków wodnych, jak na przykład Beniaminówka, czy Czarna. Powierzchnia zlewni Zalewu Zegrzyńskiego wynosi 69,5 tysiąca kilometrów kwadratowych, czyli blisko ćwierć obszaru Polski.
Tak zwana cofka spiętrzonej wody zalewu sięga do miejscowości Gnojno na Narwi oraz do Barcic i Ślężan na Bugu. Zmiany, jakie nastąpiły w całym rejonie, można zauważyć porównując prezentowane mapy z 1939 i 2017 roku. Wyraźnie widać obszar spiętrzenia oraz zupełnie nowy element krajobrazu – Kanał Żerański.
Budowa
Prace budowlane trwały od 1958 do 1963 roku. Wykonawcami były dwie Hydrobudowy – nr 1 i nr 6, obie z Warszawy. Realizacja przebiegała w dwóch etapach.
Najpierw odgrodzono koryto rzeki szczelną ścianką Larsena, składającą się z wbijanych pionowo w podłoże stalowych pali w kształcie litery C, których krawędzie nakładają się tworząc w ten sposób strukturę nieprzepuszczającą wody. Za taką zasłoną wzniesiono wszystkie obiekty zaplanowane na lewym brzegu, w tym pięć jazów, elektrownię, zaporę czołową oraz boczną.
Następnie, w drugim etapie, koryto Narwi zostało skierowane do gotowych jazów i na osuszonym fragmencie dawnego koryta głównego zbudowano zaporę czołową między betonową konstrukcją jazów a skarpą prawego brzegu rzeki.
Budowa jazów zapory i rur ssących elektrowni przed pięćdziesięciu laty
Zapora dziśJaz zapory składa się z pięciu wrót stalowych o wymiarach 20 x 8 metrów sterowanych napędem łańcuchowym, dodatkowo wyposażonych w klapy lodowe.
Przekrój poprzeczny jazu prezentuje ideę konstrukcji zasuwy.
Zapory boczne
By spiętrzone wody Narwi nie zalały całej okolicy, konieczne było wybudowanie wałów ziemnych wyznaczających granice sztucznego zbiornika. Są to zapory boczne. Z reguły mają koronę dwumetrowej szerokości i odpowiednio większą podstawę. Łączna długość zapór bocznych wynosi 62,3 kilometra.
Zapora boczna w Białobrzegach
Część trenów po drugiej stronie zapór bocznych znalazła się w depresji w stosunku do poziomu lustra wody w Zalewie Zegrzyńskim. Utrudniło to grawitacyjny drenaż tego obszaru. Rozwiązaniem okazało się wybudowanie studni odwadniających i systemu 14 przepompowni wody do jeziora. Skalę tego przedsięwzięcia prezentuje zestawienie zapór bocznych wraz z liczbą odwiertów drenujących poszczególne odcinki.
Zalew Zegrzyński
W rejonie Dębe – Zegrze – Nieporęt – Serock i dalej w stronę Pułtuska powstało sztuczne jezioro o powierzchni 30,3 km2 i objętości 90 milionów metrów sześciennych wody. Zbiornik nie pełni funkcji przeciwpowodziowej, jedynie poprzez tak zwane zrzuty wyprzedzające możliwe jest stworzenie rezerwy pojemności 26 mln m3 dla celów retencyjnych.
Zbiornik jest źródłem wody dla Warszawy. Tu znajduje się ujęcie Wodociągu Północnego, z czego mieszkańcy stolicy nie zawsze zdają sobie sprawę. Nikt nie ma natomiast wątpliwości co do funkcji sportowo – rekreacyjnej Zalewu Zegrzyńskiego. Tu znajduje się popularne w całym województwie kąpielisko, siedziby klubów i szkółek żeglarskich, porty jachtowe, liczne hotele, restauracje, place zabaw i ośrodki wypoczynkowe.
