Dzisiejsze Zegrze większości osób kojarzy się z letnim wypoczynkiem nad Jeziorem Zegrzyńskim lub ośrodkiem szkolenia wojskowych łącznościowców.
Część, bardziej obeznanych z materią historyczną, zna tę miejscowość ze świetnie zachowanych umocnień wybudowanych przez wojska carskie pod koniec XIX w. Nieliczni wiedzą również o istnieniu w tym miejscu pałacu wybudowanego dla rodziny Krasińskich w połowie XIX w. Ale naprawdę mało kto wie, że Zegrze ma metrykę sięgającą przynajmniej XIII w. Tym samym jest jedną z najstarszych miejscowości z terenu naszego powiatu.
Pierwsze wzmianki o Zegrzu
Najstarsze wzmianki o Zegrzu pochodzą z 1237 r. i wymieniają miejscowość Siger i jego właściciela Ulryka. Kolejny dokument pochodzi z 1377 r. To akt nadania niejakiemu Sasinowi ze Smardzewa prawa pobierania cła na rzece Narew w Zegrzu. Kościół w Zegrzu, jak również parafia i cmentarz z pewnością funkcjonowały już u schyłku XIII w., jednak źródła pisane wzmiankują parafię zegrzyńską dopiero w 1367 r. W XV w. część osady należała do rodu Rogalów z Węgrzynowa. Być może uzyskała wtedy prawa miejskie, które miała stracić w połowie XVI w. Kolejne źródła z XVI w. mówią nam o istnieniu dwóch cmentarzy w Zegrzu. Od wieku XVIII Zegrze należało do rodu Krasińskich. W 1758 r. Antoni Krasiński ufundował murowany kościół pw. św. Antoniego, św. Barbary i św. Rocha. W roku 1867 Jadwiga Krasińska, córka Stanisława Krasińskiego wyszła za mąż za Macieja Radziwiłła wnosząc w wianie dobra zegrzyńskie. Jednak już w 1890 r. małżeństwo Radziwiłłów sprzedało miejscowość władzom rosyjskim na potrzeby budowy twierdzy zaporowej Zegrze. Parafia Zegrze i cmentarz zostały przeniesione do pobliskiej wsi Wola Kiełpińska, a sam kościół został rozebrany do fundamentów i w jego miejscu powstała cerkiew.
Przełomowe badania archeologiczne
Nowe światło na historię tej miejscowości rzuciły badania archeologiczne, którymi w 2017 r. miałem przyjemność kierować. Prowadzone były na terenie dawnego cmentarza parafialnego. Zadokumentowano wówczas 170 pochówków. Część z nich zorientowana była na osi północ – południe a część na osi wschód – zachód. Wszystkie szczątki zostały przebadane przez antropologa, a wyniki tych analiz są bardzo interesujące. Okazało się, że realna liczba osób sięga 280. Ale jeśli wzięlibyśmy pod uwagę wszystkie, nawet pojedyncze i luźno znalezione, kości to łączna liczba osób, których szczątki odkryliśmy sięga 489! Należy tu podkreślić, że badaniami objęto jedynie niewielką część cmentarza, bo zaledwie 152 m2. Stanowi to prawdopodobnie ok. 10–15 % powierzchni cmentarza. Można zatem szacować, że na jego terenie pochowano 5–6 tys. osób, dawnych mieszkańców Zegrza.
Badają znalezione przedmioty
Najstarszy, odkryty przez nas, pochówek to grób kobiecy z II połowy XIII w. Znaleziono przy nim charakterystyczną dla tego okresu ozdobę, tzw. kabłączek skroniowy. Większość pochówków pochodziła z czasów już nam bliższych, bo z wieków XVII i XVIII oraz kilka z XIX. W części z nich znaleźliśmy charakterystyczne wyposażenie – medaliki, krzyżyki a rzadziej przedmioty codziennego użytku. Przedmioty te trafiły do Muzeum Historycznego w Legionowie. Aktualnie są one przedmiotem badań i studiów. Jest wśród nich kilka „rarytasów”. Jest nim z pewnością niewielki, brązowy odważnik monetarny wybity w 1612 r. w Amsterdamie. Służył do sprawdzania wagi angielskich, złotych monet, tzw. nobli. Bardzo interesujący jest też dziewiętnastowieczny „ołtarzyk podróżny” ze scenami nowotestamentowymi.
Pozostałości średniowiecznego kościoła?
Do najciekawszych, jak się wydaje, znalezisk należy odkrycie kamiennych fundamentów. Kontekst znaleziska pozwala na wysnucie hipotezy, że natrafiliśmy na pozostałości pierwszego, średniowiecznego kościoła sięgającego co najmniej drugiej połowy XIII w.
Wystawa w Muzeum Historycznym
Zegrze, ta dzisiaj niewielka, głównie turystyczna miejscowość, była kiedyś ważnym zarówno pod względem gospodarczym jak i społecznym punktem na mapie regionu. Jego długa historia z pewnością warta jest przypomnienia. Będzie na pewno służyła temu wystawa, którą organizuje w marcu br. Muzeum Historyczne w Legionowie.
Wawrzyniec Orliński
Ważniejsze źródła:
A., M.,Kurtyczowie, Zegrze – Wola Kiełpińska. Dzieje parafii i okolic. Wola Kiełpińska 2001,
W. Orliński, Sprawozdanie z badań archeologicznych przeprowadzonych na obszarze stanowiska archeologicznego AZP 52-66/115 w miejscowości Zegrze, gm. Serock, pow. legionowskie, woj. mazowieckie, Nieporęt 2018 (maszynopis),
J.E. Szczepański., Powiat Legionowski, Przewodnik subiektywny, Warszawa 2011.
Patroni wydawnictwa:
