W biogramie zamieszczonym w poprzednim numerze naszego miesięcznika przybliżona została postać biskupa płockiego, ostatniego prymasa I Rzeczypospolitej Michała Jerzego Poniatowskiego (1736–1794), jako pierwszego prywatnego właściciela dóbr Jabłonna i Wieliszew. Był on najmłodszym bratem króla Stanisława Augusta Poniatowskiego.
Należy zauważyć, że jeszcze jako biskup płocki zlecił przeprowadzoną w latach 1775–1776 generalną wizytację parafii należących do diecezji płockiej, wśród których znajdowała się także parafia Wieliszew. Dzięki wizytacji wieliszewskiej parafii (protokół wizytacyjny z 8 lutego 1775 r.) możemy poznać dokładny opis ówczesnego kościoła i parafii w Wieliszewie. Wizytatorem generalnym parafii był kanonik katedralny płocki Marcin Krajewski, który odwiedzał cały dekanat radzymiński, do którego przynależała parafia w Wieliszewie.
Właścicielem dóbr klucza Wieliszew stał się Michał Poniatowski dopiero 23 lipca 1789 r., po zatwierdzeniu w aktach grodzkich warszawskich zamiany dóbr Gozd, leżących w województwie sandomierskim, na dobra Wieliszew, należące dotychczas do opactwa kanoników regularnych w Czerwińsku. Wcześniej biskup Poniatowski uzyskał formalne pozwolenie zawarte w „Konstytucjach Sejmu Ordynaryjnego Warszawskiego z roku 1776 od 26 sierpnia do dnia 31 października”.
Pozwolenie zamiany dobr niżey wyrażonych
Gdy W. Kapituła Płocka, zezwoliwszy na zamianę dobr klucza Iabłońskiego w Ziemi Warszawskiey leżącego, do Biskupstwa Płockiego należącego, za inne dobra przez Przewielebnego Xcia Michała Poniatowskiego Biskupa Płockiego kupić miane, w porządku zayść maiącey takowey zamiany, iuż przez Delegowanych z pomiędzy siebie prowent z rzeczonych dobr Iabłonny cum attinentiis (łac. z przyległościami) zalikwidowała; zaczym inne dobra in aequivalenti pretio (łac. w równej wartości) temuż Przewielebnemu Xciu Biskupowi kupić, y one za dobra wspomniane zamienić, powagą Seymu teraźnieyszego dozwalamy.
Podobnież za dobra klucza Wieliszewskiego w Ziemi Warszawskiey, y Zakroczymskiey cum attinentiis sytuowanego, do Opactwa Czerwińskiego Kommendaryinego należące, inne dobra in aequivalenti pretio temuż Xciu Biskupowi kupić, y za tenże klucz Wieliszewski zamienić pozwalamy. A jak prędko wspomniany Xiążę Biskup Płocki tak za dobra Iabłonną, jako y Wieliszew, inne dobra in aequivalenti nabędzie, y iedne do Biskupstwa, a drugie do Opactwa przyłączy, takowe actus za niewzruszone mieć chcemy, a zamienne Iabłonna y Wieliszew cum suis attinentiis, et jure patronatus (łac. prawo prezenty) iako ziemskie do tegoż Xcia Biskupa Płockiego, y sukcessorow sanguinis (łac. spadkobierców krewnych) dziedzicznie y wieczyście należeć będą.
Dobra Gozd zakupił Poniatowski od Andrzeja Mokronoskiego – wojewody mazowieckiego w latach 1781–1784. Nabył je specjalnie w celu ich zamiany za sumę 6.000 czerwonych złotych, pożyczonych od bratowej Teresy z Kinskych Poniatowskiej, matki księcia Józefa. Pożyczka nastąpiła 24 czerwca 1784 r.
Dobra wieliszewskie po śmierci prymasa Michała Poniatowskiego 12 września 1794 r. zostały odziedziczone w połowie przez Kazimierza Poniatowskiego – najstarszego brata króla Stanisława Augusta, a w drugiej połowie przez księcia Józefa Poniatowskiego, syna Andrzeja Poniatowskiego, kolejnego brata króla. Z mocy prawa książę Józef miał do pozostawionego majątku prymasowskiego prawo tylko w stopniu zmarłego ojca swego, ponieważ prymas zszedł ze świata nie sporządziwszy testamentu. Król Stanisław August pragnąc familię swoją w zgodzie, ścisłej przyjaźni i zupełnym porozumieniu widzieć i odsuwać wszelkie okoliczności do wzajemnego nieukontentowania przyczynę dać mogące wyznaczył 12 listopada 1794 r. pana Kickiego, koniuszego koronnego, aby w jego imieniu między sukcesorami tak względem majątku ruchomego jak i dóbr ziemskich, niemniej sum układ uczynił. Książę dziedziczył połowę majątku stryja prymasa, a prawo do drugiej, po staraniach Kickiego, w grudniu 1794 r. scedował na niego drugi stryj, eks–podkomorzy Kazimierz, w zamian za wypłaconą sumę 500 tys. polskich złotych w „gotowiźnie” i majątku ruchomym zmarłego prymasa, przy czym sprawę wypłat w gotówce podobno wziął na siebie król.
Krzysztof Klimaszewski
Ważniejsze źródła:
1. Akta wizytacji, ADP, sygn. AW 293, k. 136–139,
2. Konstytucye Seymu Ordynaryinego Warszawskiego roku 1776 od dnia 26 sierpnia aż do dnia 31 października, t. VIII, Petersburg 1860, s. 558,
3. Archiwum ks. Józefa Poniatowskiego i Marii Teresy Tyszkiewiczowej ,AGAD, sygn. 88, s. 1–12.
Patroni wydawnictwa:
