Nie wdając się w dyskusyjne tematy jak, czy Zegrze miało kiedyś prawa miejskie lub kiedy powstała tam parafia, chcę zwrócić uwagę na kilka barwnych postaci związanych z średniowiecznymi dziejami tej miejscowości.
Elżbieta, córka wielkiego księcia litewskiego Giedymina, w 1316 r. poślubiła Wacława, księcia płockiego (zm. 1337). Było to małżeństwo o charakterze politycznym, ważnym w relacjach mazowiecko-litewsko-krzyżackich. Po śmierci męża rządziła księstwem jako regentka. Na zjeździe w Wiskitkach w 1349 r. otrzymała od syna Bolesława III w dożywotnie posiadanie ziemię wyszogrodzką oraz powiat płoński. W związku z wypłaceniem posagu córce Annie, żonie Henryka V księcia żagańskiego, otrzymała różne włości, w tym Zegrze w kasztelanii zakroczymskiej, zapewniające dochody z ceł i przewozu na Narwi. W 1355 r. król Kazimierz potwierdził jej posiadanie oprawy wdowiej, a więc i Zegrza. Zmarła w 1364 r. i została pochowana obok męża w Płocku.
Nie wiadomo dokładnie, kiedy Zegrze przeszło w ręce prywatne, ale w dniu 8 czerwca 1377 r. należało już do Sasina ze Smarzewa herbu Prawda, marszałka dworu księcia Janusza I. Tego dnia książę nadał mu prawa pobierania cła na rzece Narwi pod jego zamkiem w Zegrzu, ustalając taryfę celną od spławów płynących w dół Narwi. Marszałkiem dworu był zapewne od początku rządów Janusza I, to jest od 1374 r. Kwalifikacje do pełnienia tej funkcji zdobył, jak należy przypuszczać, na dworze królewskim Kazimierza Wielkiego, a o jego wychowaniu w kręgu wpływów europejskiej kultury rycerskiej świadczą imiona synów – Roland i Turpin –zaczerpnięte z francuskiego eposu „Pieśń o Rolandzie”.
Sasin miał nie tylko dworskie kwalifikacje, ale i rycerskie przygotowanie. Uczestniczył w zajmowaniu Podlasia przez książąt mazowieckich, a w 1383 r. kierował obroną grodu w Drohiczynie przed najazdem litewskim. W 1385 r. wraz z grupą polskich rycerzy przebywał w Malborku i zasiadał przy honorowym stole. W tym czasie został kasztelanem wyszogrodzkim, ale gdy przebywał w 1394 r. na dworze królewskim w Krakowie dalej nazywano go marszałkiem. Był uczestnikiem zorganizowanej przez króla węgierskiego Zygmunta Luksemburczyka wielkiej wyprawy europejskiego rycerstwa przeciwko Turkom. Zginął wraz z synem Rolandem w bitwie pod Nikopolis w końcu września 1396 r.
Jedna z córek Sasina, Helena, poślubiła Ścibora z Sochocina marszałka dworu Janusza I, który w ten sposób stał się współwłaścicielem dóbr zegrzyńskich. Ścibor też rozpoczął karierę na dworze w 1398 r. by w 1400 r. zostać marszałkiem i najbliższym współpracownikiem księcia. Często posłował do króla Władysława Jagiełły, a w styczniu 1410 r. był w składzie polskiego poselstwa, które udało się króla czeskiego Wacława IV. Według raportów krzyżackich szpiegów odegrał ważną rolę w przygotowaniach Polski do wojny z Zakonem. Do jego obowiązków należało m.in. wyznaczenie w 1410 r. tras przemarszu wojsk polskich i litewskich przez Mazowsze. Zapewne u boku Janusza I uczestniczył w bitwie pod Grunwaldem. Był jednym z najbogatszych właścicieli ziemskich na Mazowszu. Głównym ośrodkiem jego dóbr było miasto Sąchocin, dla którego w 1425 r. uzyskał potwierdzenie praw miejskich.
Wśród jego licznego potomstwa była córka Helena, żona Jerzego Strumiłły herbu Dąbrowa (zm. 1485), podkomorzego i kasztelana lwowskiego. Strumiłło w młodym wieku wyjechał na Litwę na dwór wielkiego księcia Witolda. Wziął udział w wielkiej wyprawie na Nowogród Wielki w 1428 r. w wyniku której został rycerzem pasowanym. Był najwyższym łożnym, a następnie podskarbim Witolda, któremu służył aż do jego śmierci w 1430 r. Po powrocie na Mazowsze Strumiłło ożenił się i zaczął scalać dobra zegrzyńskie, wykupując m.in. części córek Turpina z Bolkowa. W 1437 r. znalazł się na dworze króla Władysława III Warneńczyka, który obdarował zapisami na dobrach królewskich na Rusi oraz m.in. aksamitnym płaszczem. Towarzyszył królowi w wyjeździe na Węgry, ale nie wziął udziału w bitwie pod Warną, gdyż w tym czasie był w Polsce. Jego główną siedzibą była Kamionka na Rusi, która zachowała pamięć o nim w nazwie (Kamionka Strumiłłowa). Uczestniczył w wojnie trzynastoletniej, uzyskując w tym czasie urząd podkomorzego lwowskiego. W 1464 r. stanął na czele konfederacji szlachty i miasta Lwowa przeciwko staroście generalnemu ruskiemu Andrzejowi Odrowążowi ze Sprowy. Dbał o dobra na Mazowszu uzyskując w 1446 r. prawo przewozu w Zegrzu na Narwi, a w 1485 r. dołączając do dóbr zegrzyńskich Zagroby.
Sławomir Jakubczak
Ważniejsze źródła:
J. Grabowski, Dynastia Piastów mazowieckich, Kraków 2012,
S. Jakubczak, Jerzy Strumiłło – przywódca konfederacji lwowskiej 1464 r., [w:] Społeczeństwo Polski średniowiecznej. Zbiór studiów., tom V, Warszawa 1992,
K. Pacuski, Sasin ze Smarzewa, potem z Bolkowa h. Prawda (ok. 1350-1396), marszałek dworu, kasztelan wyszogrodzki, PSB, t. 35, 1994,
A. Supruniuk, Ścibor z Pilchowa i Sąchocina h. Rogala (zm. przed 4 II 1432), marszałek dworu księcia czersko-warszawskiego Janusza I Starszego, podkomorzy zakroczymski, rycerz pasowany, PSB, t. 50, 2015.
Patroni wydawnictwa:
