Unikatowe zdjęcie z 1943 r. przedstawia nieistniejącą już drewnianą zabudowę Legionowa u zbiegu ulic Sienkiewicza i Piłsudskiego. Na pierwszym planie zwraca uwagę wybrukowany rynek.
Według wspomnień starszych mieszkańców budynek pierwszy od lewej przy ul. Sienkiewicza 14, należał do rodziny Wrona (obecny adres: Sienkiewicza 10). Na parterze funkcjonowało tu kilka sklepików. W czasie okupacji o ich asortymencie informowały dwujęzyczne niemiecko-polskie szyldy, które okupant nakazał zawiesić do końca czerwca 1940 r. Sklep prowadził tu m.in. znany legionowski rzeźnik Stanisław Jakimiak: Sprzedaż wędlin i mięsa (Fleisch Wurst Verkauf).
Do budynku rodziny Wrona przylegał okazały drewniak z trójkątnym szczytem przy ul. Piłsudskiego 6 – obecnie jest tu pusty plac. Jego właścicielami byli Jan i Antonina Szczotka. W czasie okupacji mieścił się tu sklep galanteryjny Janiny i Jerzego Pietrzaków oraz sklep spożywczy Karczmarzewskich.
Kolejny budynek na zdjęciu, trzeci od lewej, stał po drugiej stronie drogi, przy ul. Piłsudskiego 7. Mieszkał tu fryzjer Makowski. Prywatną praktykę prowadziła także znana legionowska akuszerka Maria Dzienio (1893–1957). Podczas okupacji działała w AK w Wojskowej Służbie Kobiet (WSK) pod pseudonimem „Urszula”. Była instruktorką wyszkolenia sanitarnego. Pracując jako całodobowa akuszerka kierowała jednocześnie konspiracyjną rozdzielczą skrzynką pocztową i okresowo skrzynką alarmową „A”. Ta pierwsza funkcjonowała w określonych dniach w wyznaczonych godzinach, natomiast druga była czynna całą dobę. Na Piłsudskiego 7 trafiały zaszyfrowane rozkazy z dowództwa VII Obwodu „Obroża” z Warszawy. Dostarczał je pociągiem kpr. pchor. Stanisław Skrzeczyński „Baran”, który współpracował z por. Edwardem Dietrichem. Przesyłki odbierał z punktu kontaktowego przy ul. Tarczyńskiej 13 lub z III Ubezpieczalni Społecznej przy ul. Wolskiej 52, gdzie pracował. Po przekazaniu meldunków do M. Dzienio, łączniczki WSK przenosiły je dalej do kancelarii sztabu I Rejonu, którą prowadziła ppor. Wanda Tomczyńska „Ala” przy ul. Jagiellońskiej 40 (obecnie 30).
Gabinet M. Dzienio ze względu na duże znaczenie dla konspiracji był ochraniany przez komórkę kontrwywiadu AK. 27 czerwca 1944 r. jej żołnierze sporządzili meldunek dotyczący wydarzeń, które zaszły w domu przy ul. Piłsudskiego 7. Czytamy w nim: W dniu 27.6.44 r. około godziny 4.30 przed dom nr 7 przy ul. Piłsudskiego przyjechali gestapowcy i dopytywali właściciela domu, czy tam mieszka Skonecki Jan. Na odpowiedź, że w tym domu taki nie mieszka sprawdzili książkę meldunkową, po czym w dalszym ciągu indagowali mieszkańców co do tego nazwiska mówiąc, że mają taki adres. Dopiero, gdy żona właściciela domu odpowiedziała, że Skonecki został zabity, coś ze sobą po niemiecku porozmawiali i odjechali w kierunku Warszawy. W samochodzie mieli ze sobą dwóch nieznanych cywilów, których mocno strzegli, prawdopodobnie aresztowani. Z powyższego wynika, że gestapo przeprowadza jakąś akcję likwidacyjną komuny i mają kogoś aresztowanego, kto nie wie o Skoneckim i sypie. Dla orientacji podaję, że pod tym adresem zamieszkiwał swego czasu komunista Skowroński Władysław, lecz od dłuższego czasu w domu nie przebywa, mieszka tu tylko jego (…) żona z dwojgiem dzieci. W czasie sporządzenia powyższego meldunku obaj wymienieni działacze Polskiej Partii Robotniczej już nie żyli. Władysława Skowrońskiego ps. „Młot” w lipcu 1943 r. zamordowało gestapo w Radomiu, natomiast Jan Skoniecki ps. „Prezes” zginął 12 stycznia 1944 r. w walce w żandarmerią niemiecką w domu przy ul. Królowej Jadwigi w Legionowie.
Warto dodać, że po prawej stronie zdjęcia dostrzec możemy trójkątny szczyt budynku przy ul. Piłsudskiego 11. W czasie wojny mieściła się w nim gospoda żołnierska (Soldatengaststätte). Był to lokal przeznaczony dla niemieckich podoficerów i żołnierzy przebywających na przepustkach. Jego historię szerzej opisałem w 5 części „Wojennych adresów Legionowa” („NH” nr 5/2020).
Jacek Emil Szczepański
Ważniejsze źródła:
AAN, ŚZŻAK, zespół 2/2184/616, Archiwum ppłk. Edwarda Dietricha,
J. Szczepański, Legionowski rynek na wojennej fotografii 1939–1944, „Rocznik Legionowski”, t. IX, 2016,
Wywiady autora z: Feliksem Litwiniakiem, Dariuszem Makowskim, Sławomirem Szklarkiem, Heleną Wiernicką.
