Betonowo-ziemne umocnienie we wsi Dębe k. Serocka powstało na początku XX w. w ramach rozbudowy istniejącej od końca XIX w. carskiej Twierdzy Zegrze. Niewielki fort miał być łącznikiem z Twierdzą Modlin.
Rozpoczęcie budowy nastąpiło ok. 1903 r. Właścicielka majątku Dębe Olimpia Zglenicka sprzedała wówczas władzom rosyjskim 80 ha gruntu za 30 tys. rubli z przeznaczeniem na fortyfikację oraz jej przedpole i zapole (zaplecze). Fort o powierzchni 7 ha został zbudowany na planie równoramiennego trapezu. Zastosowano standardowy projekt gen. Konstantego Wieliczki z 1897 r. Obiekt posiada jeden wał dla piechoty i artylerii oraz jest otoczony suchą fosą. Koszary dla załogi zostały wybudowane w szyi fortu, ale powstała tylko połowa planowanych pomieszczeń (jedno skrzydło). Ta część umocnienia była broniona przez uskokową kaponierę szyjową połączoną z wałem czołowym za pomocą centralnej poterny przykrytej nasypem ziemnym, która dzieliła dziedziniec na dwie równe części. Przy zetknięciu głównej poterny z wałem czołowym wybudowano schron pogotowia. W samym wale czołowym zbudowano kolejną poternę, która przechodziła pod fosą do przeciwskarpy. Na obu końcach przeciwskarpy czołowej umieszczone zostały dwie kaponiery broniące fosy, połączone ze sobą poterną.
W barkach fortu wybudowano dwa tradytory ze schronami pogotowia oraz półwieże obserwacyjne. Prace budowalne trwały z przerwami do wybuchu I wojny światowej. Latem 1915 r. wybudowano ma potrzeby wojskowe drewniany most na Narwi. W dniach 5-6 sierpnia 1915 r. fort był szturmowany przez oddziały niemieckie. Atakom towarzyszył silny ostrzał dział kalibru 420 mm i fort został poważnie uszkodzony. 7 sierpnia 1915 r. do umocnienia opuszczonego przez Rosjan weszli Niemcy. Następnego dnia żołnierze pruskiej 169. Brygady Landwehry przeprawili się przez Narew i pomaszerowali w kierunku Wieliszewa i Olszewnicy. W 1920 r. fort w Dębem znajdował się w podległości Obszaru Warownego w Modlinie. W sierpniu tego roku znalazł się na pierwszej linii frontu w wojnie polsko-bolszewickiej. W dniach 13-16 sierpnia umocnienia bronili żołnierze 167. Bytomskiego Pułku Piechoty z 7. Brygady Rezerwowej. Rosjanom nie udało się zdobyć fortu, a 17 sierpnia Polacy przeszli do kontrnatarcia.
Koszary i kaponiera szyjowa, lata 80. XX w. (zbiory A. Aksamitowskiego)
Po zakończeniu wojny umocnienie traciło na znaczeniu i pełniło funkcję magazynową. Wojskowe tereny wokół fortu obejmowały w tamtym okresie 63 ha gruntów ornych, 1 ha pastwisk, 9 ha zarośli i 8 ha terenu rzecznego. W 1921 r. spółka ogrodniczo-przemysłowa „Dembe” wystąpiła o wydzierżawienie na 12 lat fortu w Dębem na przetwórnię owoców i fabrykę marmolady, jednak wojsko nie wyraziło na to zgody. Sytuacja uległa zmianie w latach 30. XX w. Co prawda fort pozostał nadal w rękach wojska, lecz wyrażono zgodę na wydzierżawienie na 15 lat 59 ha gruntów ornych wokół umocnienia, których uprawą byli zainteresowani okoliczni chłopi.
W 1939 r. umocnienie znalazło się w systemie obrony przedmościa Zegrze-Dębe. Fort został obsadzony przez 2. Pluton 1. Kompanii 2. Batalionu Warszawskiej Brygady Obrony Narodowej ale 7 września żołnierze wycofali się na drugą stronę rzeki. 12 września do Dębego weszły oddziały niemieckiej 32. Dywizji Piechoty, które nazajutrz sforsowały Narew, po czy toczyły się bardzo ciężkie walki w rejonie Wieliszewa. W czasie okupacji fort był miejscem ćwiczeń żołnierzy niemieckich i węgierskich. Na jesieni 1944 r., w czasie walk rosyjsko-niemieckich, umocnienie zostało zajęte przez Rosjan pod koniec października. Prawdopodobnie nieco później wykonano na nim kilka punktowych wysadzeń.
Pierwotny plan fortu (P. Boguszewski, Twierdza Zegrze, [w:] Twierdze i działania wojenne na ziemiach polskich podczas I wojny światowej, Białystok – Przasnysz 2000)
Po II wojnie światowej fort pozostał w rękach wojska i służył głównie na cele magazynowe. Od połowy lat 70. do połowy lat 90. pomieszczenia fortu dzierżawiła spółdzielnia owocowo-warzywna z Nowego Dworu Mazowieckiego. Znajdował się tam punkt skupu owoców i magazyn. Odbiorcą towaru było przede wszystkim przedsiębiorstwo „Hortex”. Później teren wokół obiektu został przeznaczony na cele rekreacyjne – ogródki działkowe. 27 stycznia 2017 r. fort został wpisany do rejestru zabytków pod nr 1368. W 2019 r. właścicielem zostało Stowarzyszenie Historyczno-Krajoznawcze Miłośników Fortyfikacji Obronnych „Fort Dębe”.
Mirosław Pakuła
- Ważniejsze źródła:
P. Boguszewski, Twierdza Zegrze, [w:] Twierdze i działania wojenne na ziemiach polskich podczas I wojny światowej, Białystok – Przasnysz 2000, - M. Pakuła, Obiekty Garnizonu Zegrze 1890-1939, Zegrze 2014,
- forty.waw.pl.
