Badacze historii klasztoru kanoników regularnych w Czerwińsku (potwierdzonego w źródłach kolejnego właściciela Wieliszewa), po przeglądzie uposażenia klasztoru uznają, że to książęta mazowieccy z rodu Piastów zapewnili opactwu większość jego początkowego uposażenia w dobra ziemskie, w tym najprawdopodobniej przekazali Wieliszew.
Autorem powyższej konstatacji jest Kazimierz Pacuski, którą zawarł w publikacji „Dzieje klasztoru w Czerwińsku”. Natomiast Marek Stawski w „Opactwo czerwińskie w średniowieczu” wymienia wieś Powielin koło Serocka, jako przykład nadań książąt mazowieckich, którą w 1244 r. Bolesław I, syn Konrada Mazowieckiego nadał klasztorowi wraz z poddanymi, których wyliczył imiennie na wystawionym z tej okazji dokumencie. Wieliszew został włączony do uposażenia opactwa z całą pewnością przed 1254 r., bowiem wśród dóbr czerwińskiego klasztoru został już wymieniony obok Skrzeszewa z jeziorem i żeremiami bobrowymi, Łazisk (od XVIII w. Łajski) czy Izbicy (od XV w. Dębe) w akcie papieża Innocentego IV z 10 lutego 1254 r. W dokumencie tym legat papieski Opizo, opat z Mezzano, zlecił arcybiskupowi gnieźnieńskiemu i opatowi klasztoru cystersów z Wąchocka opiekę nad czerwińskim klasztorem, wymieniając zarazem wszystkie jego dobra. Nie wiadomo jednak, kiedy wyżej wymienione wsie mogły wejść do klasztornego uposażenia i przez kogo zostały nadane. Wśród książąt mazowieckich z rodu Piastów panujących na Mazowszu, na prawym brzegu Wisły w I połowie XIII wieku, należy najpierw wymienić Konrada I mazowieckiego (od 1194 r.). Następnie od 1233 r. po dokonanym podziale ziem ze swoimi synami, częścią Mazowsza (na północ od linii rzek: Wisły i Bugu), najpierw władał najstarszy syn – Bolesław I, a następnie po śmierci ojca w 1247 r. – Siemowit I. Niestety nie zachowały się dokumenty źródłowe, mówiące wprost który z książąt mazowieckich był ostatnim właścicielem Wieliszewa przed jego przekazaniem zakonowi kanoników regularnych w Czerwińsku. Może nadanie klasztorowi czerwińskiemu Wieliszewa miało miejsce jeszcze w połowie XII wieku? Należy bowiem zauważyć, że w opinii historyków, w akcie o sto lat wcześniejszym – w bulli protekcyjnej papieża Hadriana IV z 1155 r., która została wystawiona na prośbę przeora Gwidona z klasztoru kanoników regularnych w Czerwińsku, wymieniony został Skrzeszew z jeziorem (Scriseua cum lacu). Zgodnie z tym aktem papiestwo przyjęło pod opiekę Stolicy Apostolskiej klasztor Najświętszej Marii Panny w Czerwińsku i jego dobra wyliczone w tym dokumencie. Jezioro występujące przy Skrzeszewie identyfikowane jest jako starorzecze Narwi. Komplikuje to przypuszczenie, że Wieliszew był własnością książąt mazowieckich jeszcze do czasów Konrada I Mazowieckiego, bądź jeszcze później w okresie panowania wspomnianych jego synów. Równie dobrze Wieliszew mógł zostać przekazany opactwu znacznie wcześniej, chociażby razem ze Skrzeszewem, w czasie panowania na Mazowszu Bolesława IV Kędzierzawego w latach 1138-1173.
Konrad I, książę mazowiecki władał Mazowszem w latach 1194-1233. Czy to jemu klasztor czerwiński zawdzięcza nadanie Wieliszewa, a może dokonali tego jego synowie Bolesław I lub Siemowit I? (Wikipedia, na podstawie rysunku Jana Matejki)
Najstarsza wzmianka o książętach mazowieckich, jako właścicielach Wieliszewa, którzy przekazali wieś kanonikom regularnym z Czerwińska znajduje się w odręcznie sporządzonym przez księdza Piotra Chotkowskiego, proboszcza parafii Wieliszew w okresie 1797 – 1841 r. „Opisie historycznym fundacji kościoła parafialnego wieliszewskiego w roku 1825 sporządzonym”:
Wieś pryncypalna Wieliszewo, w którey dziś existuie Kościół Parafialny z innemi wsiami do tego należącemi podówczas, iako to: Skrzeszewo, Łaziska, Kożuszyno i Truczyno, całe te Dobra wyszczególnione, były własnością primitive Xiążąt Mazowieckich, którzy one oddali z swey szczodrobliwości Xiężom Kanonikom Regularnym Lateraneńskim Zgromadzenia Czerwińskiego na fundusz; położone zaś w owych czasach były w Xięstwie Mazowieckim, Dyecezyi Płockiey, Parafii Chotomowskiey; przez wiele zaś lat te wszystkie wsie należały do Parafii Chotomowskiey, nie iest wiadomo, gdyż i parafia Chotomowska iak dawno mogła bydź ustanowioną podobneż i tego zapytanie?
Xięża Kanonicy Regularni Lateraneńscy do Czerwińska sprowadzeni z Francyi zostali z początkiem XII wieku i tam zamieszkawszy sami bez Opata, w późniejszych Latach mieli pierwszego Opata Francuza Imieniem Fakolda, którego Portret do dnia dzisieyszego existuie w Czerwińsku.
Ksiądz Piotr Chotkowski – ten długoletni proboszcz wieliszewski był augustynianinem, kanonikiem regularnym laterańskim (patrz biogram) i należał do czerwińskiego zakonu. Stąd może miał dostęp do zachowanych jeszcze wówczas dokumentów klasztornych odnośnie nadań uposażenia klasztorowi i swój opis sporządził na tej podstawie.
Na koniec warto dodać, że doskonałe położenie osady, nazywanej wówczas Wyelyschewo, w bliskości rzeki Narwi, nieco oddalone od głównego koryta rzeki z powodu jej wylewów i rozlewisk, oraz, istniejące w pobliżu duże obszary leśne sprzyjały rozwojowi osadnictwa. Zakon czerwiński jako właściciel tych obszarów dostrzegał istniejące naturalne zasoby w naszych okolicach i możliwości czerpania z nich dochodów, a mianowicie: rybołówstwo, żyjące bobry, barcie pszczele w lasach, drewno i inne pożytki leśne. Ryby stanowiły ważny składnik pożywienia zakonników, bobry dostarczały cennych skór, tłuszczu, a barcie leśne przysparzały miodu i wosku do wyrobu świec, między innymi dla celów sakralnych. Natomiast Narew doskonale nadawała się do transportowania tych wszystkich dóbr, aż do samego Czerwińska. Dlatego też klasztor czerwiński wspierał osadzanie się swoich poddanych – kmieci na terenie Wieliszewa i okolicznych miejscowości. Dodatkowo rozwojowi osadnictwa sprzyjały naturalne warunki zapewniające bezpieczeństwo w postaci naturalnej fosy, jaką była Narew, która chroniła przed niespodziewanymi najazdami i grabieżami, a okoliczne kompleksy leśne dawały schronienie w razie jej sforsowania.
Przypomnijmy, że po śmierci wojewody Krystyna, oślepionego a następnie zamordowanego z rozkazu księcia mazowieckiego Konrada I w 1217 r. załamał się skuteczny system obronny północnego Mazowsza. Najazdy pruskie, litewskie i jaćwieskie niszczyły grody pogranicza, łupiły Mazowsze. Stąd takie miejsca, posiadające naturalne bariery, dające bezpieczeństwo, sprzyjały rozwojowi na nich osadnictwa.
Krzysztof Klimaszewski
Ważniejsze źródła:
1. Dzieje klasztoru w Czerwińsku, red. E. Olbromski, Lublin 1997,
2. M. Stawski, Opactwo czerwińskie w średniowieczu, Warszawa 2007,
3. Ks. P. Chotkowski, Opis historyczny fundacji kościoła parafialnego wieliszewskiego w roku 1825 sporządzonym.
