Każdy dowolnie może dysponować swoim majątkiem za życia np. w formie darowizn, czy też dysponować nim na wypadek swojej śmierci (testament).
Jednak może to niekiedy prowadzić do pokrzywdzenia osób najbliższych, a przecież ci najbliżsi nierzadko przyczyniają się do powiększania majątku spadkowego lub wręcz do jego tworzenia.
Ochrona praw najbliższej rodziny zmarłego należy do podstawowych założeń prawa spadkowego. Reguluje to kodeks cywilny m.in. w instytucji zachowku, zapewniającej osobom wskazanym w ustawie określoną korzyść ze spadku nawet wbrew woli zmarłego. W naszym ustawodawstwie zachowek jest wierzytelnością, a więc roszczeniem o zapłatę określonej sumy pieniężnej. Spadkobierca uprawniony do zachowku jest wierzycielem spadkobiercy. Należy pamiętać, że wierzytelność taka jest dziedziczna i zbywalna i może być przeniesiona w drodze przelewu na inną osobę. Roszczenie o zachowek jest realizowane w postępowaniu przed sądem w trybie procesowym, a dochód uzyskany na skutek zrealizowania prawa do zachowku podlega podatkowi od spadków i darowizn.
Kto ma prawo do zachowku?
Uprawnionymi do zachowku są zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, a także przysposobieni i ich zstępni, jak również przysposabiający. Przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili. W każdym jednak przypadku należy dokonać oceny, która z tych osób byłaby powołana do spadku z ustawy, ponieważ prawa do zachowku zostają pozbawione osoby, które ustawa nakazuje traktować tak, jakby nie dożyły chwili otwarcia spadku. Należy jednak podkreślić, że jeżeli uprawniony do zachowku został powołany do dziedziczenia (z ustawy lub testamentu) albo został uczyniony na jego rzecz zapis, to nie może on odrzucić spadku (lub zapisu) i domagać się jednocześnie wypłaty zachowku w pieniądzach.
W sytuacji gdy na skutek darowizn, wartość majątku spadkowego jest znikoma w stosunku do uczynionych darowizn, a uprawniony do zachowku, dziedziczący z ustawy wraz z innymi osobami, nie otrzymał należnego mu zachowku, ma przeciwko współspadkobiercom roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Sporządzenie testamentu negatywnego wyłącza spadkobiercę od dziedziczenia, jednakże w przeciwieństwie do skutku wydziedziczenia, nie pozbawia go prawa do zachowku. W pewnych szczególnych i wyjątkowych sytuacjach, na przykład gdy głównym składnikiem spadku jest prawo do lokalu służące zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych zobowiązanego do zapłaty, sąd może orzec obniżenie roszczenia o zachowek powołując się na społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa oraz zasady współżycia społecznego.
Darowizna a zachowek
Przy ustalaniu prawa do zachowku, dolicza się do spadku darowizny uczynione przez spadkodawcę na rzecz jakichkolwiek osób, w tym spadkobierców ustawowych i testamentowych. Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się jednak do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo przyjętych, darowizn dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu (np. dziecku, wnukowi itd.), nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi, nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa. W sytuacji gdy spadkodawca uczynił darowiznę na rzecz uprawnionego do zachowku i na rzecz jego małżonka z zastrzeżeniem, że przedmiot darowizny wejdzie do majątku wspólnego obdarowanych, na należny uprawnionemu zachowek zaliczeniu podlega tylko wartość połowy przedmiotu darowizny.
Dożywocie
Zamiast darowizny, można przekazać nieruchomość w drodze umowy dożywocia, choć wiąże się to z pewnymi kosztami. Dożywocie polega na tym, że właściciel przenosi własność nieruchomości na dowolną osobę, zachowując prawo zamieszkiwania w tej nieruchomości, co można ujawnić w księdze wieczystej i co będzie obciążało każdoczesnego właściciela tej nieruchomości. Ujawnienie dożywocia w księdze wieczystej skutecznie zabezpiecza prawa dożywotnika. Obciążenie trwa do śmierci osoby, która dożywocie ustanowiła. Umowa dożywocia skutkuje tym, iż nie zalicza się wartości nieruchomości przekazanych w ramach tej umowy do spadku. Poza tym osoby, które otrzymały nieruchomość, nie muszą wyrównywać zachowku spadkobiercom osoby, która ustanowiła dożywocie.
W jakiej wysokości przysługuje prawo do zachowku?
Wysokość zachowku wynosi połowę wartości udziału, jaki przypadałby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym, natomiast jeżeli uprawniony do zachowku jest osobą małoletnią albo trwale niezdolną do pracy, wysokość ta wynosi dwie trzecie wartości tego udziału. Przy obliczaniu wysokości zachowku ustala się czystą wartość spadku, czyli różnicę między wysokością aktywów wchodzących w skład spadku, a wysokością długów spadkowych w chwili śmierci spadkodawcy.
Wydziedziczonemu nie przysługuje prawo do zachowku
Wydziedziczenie pozbawia nie tylko prawa do zachowku, pozbawia również powołania do spadku. Wydziedziczony zostaje potraktowany tak, jakby nie dożył chwili otwarcia spadku. Wydziedziczenie może nastąpić tylko w formie testamentu, a jego nieważność w całości zawsze powoduje nieważność wydziedziczenia. Wydziedziczenie nie może być ograniczone warunkiem lub terminem, musi jednak wskazywać przyczynę wydziedziczenia. Nasze prawo wymienia trzy przyczyny wydziedziczenia, których nie należy traktować rozszerzająco, a więc po pierwsze, uporczywe postępowanie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego wbrew woli spadkodawcy (gdy dane zachowanie jest długotrwałe, wielokrotne i z zasady dotyczy nagannego trybu życia uprawnionego do zachowku, np. alkoholizm, narkomania, przestępczy tryb życia), po drugie, dopuszczenie się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób, umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci (nie jest jednak konieczne skazanie uprawnionego do zachowku za dane przestępstwo prawomocnym wyrokiem karnym) i po trzecie, uporczywe niedopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych (np. niewykonywanie obowiązku alimentacyjnego, nieudzielanie opieki, brak pomocy w chorobie, wszczynanie ciągłych awantur, kierowanie pod adresem spadkodawcy nieuzasadnionych i krzywdzących zarzutów, wyrzucenie go z domu, brak udziału w jego życiu choćby poprzez wizyty w jego miejscu zamieszkania czy okazywanie zainteresowania jego sprawami itp.). Istotne jest przy tym, by spadkodawca wyraził dezaprobatę dla określonego zachowania wydziedziczonego. Jeżeli wydziedziczenie określonej osoby jest skuteczne, to w miejsce wydziedziczonego mogą wejść jego dzieci. Przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku, nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia.
Wydłużony okres przedawnienia roszczeń o zachowek
Roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu, a roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku.
Kancelaria Prawna Janusz Chyliński,
tel. 602 522 055
Specjalizacja: sprawy z zakresu prawa cywilnego i administracyjnego, szczególnie dot. zwrotu wywłaszczonych nieruchomości, spraw dekretowych, regulacja stanu prawnego nieruchomości, odszkodowania, zasiedzenia
