Maria Teresa z Poniatowskich Tyszkiewiczowa – właścicielka dóbr klucza Wieliszew

Właściciel dóbr klucza Wieliszew książę Józef Poniatowski, naczelny dowódca wojsk Księstwa Warszawskiego i marszałek Francji zginął 19 października 1813 r. w nurtach Elstery w bitwie pod Lipskiem. Zgodnie z jego wolą wyrażoną w spisanym 28 marca 1812 r. własnoręcznie w języku francuskim testamencie księcia, dobra Jabłonna oraz dobra Wieliszew dożywotnio otrzymała jego starsza siostra Maria Teresa Tyszkiewiczowa.

Testament księcia został odczytany i ogłoszony 3 grudnia 1813 r. Dodatkowo, książę Józef zapisał w artykule 14 testamentu, że odziedziczony majątek po śmierci jego siostry Marii Teresy przejdzie później na własność ciotecznej siostrzenicy księcia – Anny z Tyszkiewiczów 1 voto Potockiej, 2 voto Dunin Wąsowiczowej, co stało się przedmiotem wieloletniego sporu między obydwiema sukcesorkami.

Dobra Jabłonna (wymienione w testamencie księcia Józefa) i dobra Wieliszew były odrębnymi kluczami, czyli zespołami majątków i miały oddzielne księgi hipoteczne.

7 października 1820 r. został zatwierdzony przez Komisję Hipoteczną Województwa Mazowieckiego tytuł własności dóbr Wieliszewa dla Marii Teresy Tyszkiewiczowej i potwierdzony wpisem w księdze hipotecznej dóbr:

Marya Teressa z Xiążąt Poniatowskich Hrabina Tyszkiewiczowa wdowa prawem własności z mocy Testamentu Brata swego Xięcia Józefa Poniatowskiego Ministra Woyny Naczelnego Wodza Woysk Polskich i Marszałka Państwa Francuskiego, tytuł possessyi tych Dóbr w księgach hipotek Pruskich na imie swoie zapisany maiącego na dniu 28^m marca 1812 r. w Warszawie sporządzonego po śmierci iego w dniu 3^m grudnia 1813 r. sądownie ogłoszonego i przez Notaryusza Publicznego Walentego Skorochod Maiewskiego w Warszawie na dniu 22 marca 1816 r. w autentyczney formie wydanego; co w skutku nowey regulacyi z dnia 6 kwietnia 1820 r. na imię teraźnieyszey Właścicielki gdy nikt z lepszemi niezgłosił się tytułami zapisano.

Wciągnięto stosownie do zatwierdzenia Kommissyi hypoteczney Woiewództwa Mazowieckiego z dnia 7 Października 1820 r.

Następnie 1 października 1822 r. rozpoczęło się postępowanie sądowe. Hrabina Wąsowiczowa złożyła pozew przeciw hrabinie Tyszkiewiczowej do Trybunału Cywilnego Województwa Mazowieckiego o przyznanie własności dóbr Jabłonny z przyległościami i dóbr Wieliszewa z przyległościami. W odpowiedzi hrabina Tyszkiewiczowa 9 października złożyła pozew do tego samego trybunału o uznanie zapisu artykułu 14 testamentu jako nieważnego i nieobowiązującego w świetle przepisów prawa.

Początkowo spór obracał się wokół zagadnienia prawnego, czy testator po ustanowieniu uniwersalnego sukcesora ma prawo dalej dysponować swym majątkiem, co było niezgodne z art. 896 kodeksu cywilnego. Postępowanie sądowe prowadzone było przez Wydział I Trybunału Cywilnego I Instancji Województwa Mazowieckiego.

Inną kwestią było, iż hrabina Anetka żądała praw również do majątków klucza Wieliszew, o których nawet nie było wspomnienia w kontrowersyjnym art. 14 testamentu księcia. Poszczególne klucze dóbr składały się:

Wykaz hypoteczny za Rządu byłego Pruskiego w Roku tysiąc siedemset dziewięćdziesiątym ósmym dnia dwudziestego czwartego Grudnia sporządzony, w którym zapisane są Maiętności to iest oddzielnie Maiętność Jabłonna do którey należą wolne Allyodyalne Dobra Wieś Chotomowo, Rayszewo, folwark i Wieś Jabłonna, tudzież Młyn na Wiśle – oddzielnie znowu Maiętność Wieliszew składaiąca się z folwarku i Wsi Kościelney Wieliszewo, z folwarku i Wsi Skrzeszewo, Wsi Kałuszyna, Łayska i Topolina, Kolonii Józefowo, folwarku Michałowo, Jezioro przy Wieliszewie, z Borów i folwarku Dembe – oraz umieszczone są oddzielnie Ciężary do tych Maiętności sciągaiące się.

W przeszłości obydwa klucze dóbr zostały nabyte przez jednego właściciela, prymasa Michała Poniatowskiego, ale w różnym czasie. Najpierw 16 września 1784 r. książę prymas w Warszawie dokonał zamiany dóbr Gzowo i innych za klucz Jabłonna należący do biskupstwa kapituły katedralnej płockiej. Dwa dni później, 18 września, stał się prawowitym właścicielem Jabłonny poprzez dokonanie stosownych wpisów własnościowych w dokumentach majątkowych. Natomiast klucz Wieliszew, należący do kapituły kanoników regularnych w Czerwińsku, prymas Poniatowski nabył w drodze zamiany za dobra Gozd i Kiełczewo. Kontrakt zamiany został zawarty w Warszawie 23 lipca 1789 r., a formalności właścicielskie dokończono 27 lipca. Ponadto 24 grudnia 1798 r. dla obydwu kluczy dóbr zostały założone oddzielne hipoteki, w których zostały umieszczone przedmiotowe dobra wraz z przyległościami.

Mapa kluczy jabłonowskiego i wieliszewskiego, dóbr dziedzicznych księcia Józefa Poniatowskiego wymierzonych przez geometrę przysięgłego Petersona w 1786 r. i naniesionych na mapę w 1802 r. (AGAD, Zbiór Kartograficzny, sygn. 503-26)

Strony sporu wielokrotnie spotykały się w sądzie, zaskarżając wydawane wyroki sądowe.

Ostatecznie Sąd Najwyższy Instancji Królestwa Polskiego na rozprawach w dniach: 19, 20, 21 lutego 1827 r. przyznał prawo do dóbr Jabłonna Annie Wąsowiczowej po śmierci Marii Teresy Tyszkiewiczowej, tak jak stanowił testament. Natomiast hr. Tyszkiewiczowa otrzymała prawo ich dożywotniego użytkowania. Jednakże dobra klucza wieliszewskiego zostały wyłączone spod rygoru dalszego przekazania i prawo do nich otrzymała główna spadkobierczyni Maria Teresa Tyszkiewiczowa:

 (…) Sąd Najwyższey Instancyi Królestwa Polskiego wyrok Trybunału Cywilnego pierwszej Instancyi Woiewództwa Mazowieckiego w dniach trzydziestym i trzydziestym pierwszym marca tysiąc ośmset dwódziestego piątego roku wydany w ten sposób zmienia, iż pod wyrazem Jabłonny iako Legat dla Anny z Hrabiów Tyszkiewiczów teraz zamężney Hrabiny Wąsowiczowey w punkcie czternastym Testamentu Xięcia Józefa Poniatowskiego z dnia dwódziestego ósmego marca tysiąc ośmset dwónastego roku zapisaney cała maiętność nazwiskiem Jabłonny oznaczona z przyległościami do niey należącymi tak iak w roku tysiąc siedemset ośmdziesiątym czwartym od Kapituły Płockiej nabytą i przez Testatora podczas spisania ostatniey iego woli posiadaną została z wyłączeniem oddzielnego klucza wieliszewskiego i wsiów do niego należących rozumianą być powinna i dlatego maiętność Jabłonną na własność Hrabiny Wąsowiczowey, nienaruszaiąc prawa dożywotniego użytkowania Hrabiny Tyszkiewiczowey służącego przysądza (…)

15 października 1829 r. Maria Teresa sprzedała dobra klucza Wieliszew dotychczasowym ich dzierżawcom Mariannie i Tomaszowi Kamieńskim.

Krzysztof Klimaszewski

Ważniejsze źródła:

1. AGAD, z. 346, Archiwum księcia Józefa Poniatowskiego i Marii Teresy Tyszkiewiczowej, sygn. 7 Testament księcia Józefa Poniatowskiego,
2. AGAD, 349, Archiwum Potockich z Jabłonny, sygn. 42, Summaryusz Dokumentów w Sprawie Maryi Teressy z Xiążąt Poniatowskich Hrabiny Tyszkiwiczowey przeciwko Annie z Hrabiów Tyszkiewiczów pierwszego ślubu Alexandra Hrabi Potockiego, a teraz Stanisława Dunin Hrabi Wąsowicza Małżonki,
3. AGAD, z. 349, Archiwum Potockich z Jabłonny, sygn. 43, Akta prawne dotyczące procesu Marii Teresy z Poniatowskich Tyszkiewiczowej przeciwko Annie z Tyszkiewiczów Wąsowiczowej,
4. APW, z. 662, Hipoteka Warszawska XIX-XX wiek, sygn. 835, Dobra ziemskie Wieliszew.