Hrabia Zdzisław Grocholski, właściciel wraz z małżonką Marią z Sołtanów majątku Poniatów, był przedsiębiorcą prowadzącym rozliczne interesy gospodarcze.
Na początku I wojny światowej do hr. Zdzisława Grocholskiego należały pietniczański klucz z czterema folwarkami i lasami, obidniański klucz z pięcioma folwarkami i lasami (Obidne kupił w 1907 r. od F. Przesmyckiego) w powiecie bracławskim, kilka domów i 38,24 ha (35 dziesięcin) w Winnicy, domy w Warszawie, lasy w guberni wiatskiej w Rosji, a także różne przedsiębiorstwa, w szczególności cegielnie w Obidnem i Pietniczanach, zmechanizowana fabryka podków w Pietniczanach, która zaczęła działać na początku 1917 r., również akcje spółek akcyjnych, w tym prowadzących kamieniołomy granitu, czy produkujących superfosfat.
Po utracie dóbr w okolicy Winnicy po bolszewickiej rewolucji październikowej w 1917 r. rodzina hrabiostwa Grocholskich od 13 grudnia 1918 r. zamieszkała w Warszawie, a od sierpnia 1921 r. również w dworze w nabytym majątku ziemskim Poniatów.
W niepodległej Polsce hr. Grocholski współuczestniczył w zakładaniu wielu spółek, a niektórymi z nich kierował. Jedną z pierwszych była Spółka Akcyjna Zakłady Amunicyjne „Pocisk” (akcjonariusz później założonego „Francopolu”), której prezesem zarządu był przez 7 lat. Spółka została założona aktem notarialnym 29 października, a zarejestrowana sądownie 22 grudnia 1919 r. Przedmiotem jej działań była produkcja amunicji karabinowej i artyleryjskiej, wyrobów metalowych, prochu i innych materiałów wybuchowych, wszelkiego rodzaju broni, środków transportowych oraz pomocniczych dla zaspokojenia potrzeb armii i prowadzenie handlu tymi artykułami.
Walne zgromadzenia akcjonariuszy z 29 października 1919 r. i 20 listopada 1920 r. powołały do władz spółki m.in.: prezesa rady księcia Andrzeja Lubomirskiego, zastępcę prezesa dr. Kazimierza Hacia, dr. Marcina Szarskiego oraz członków: radcę Mariana Bilińskiego, Leonarda Bobińskiego, dr. Mariana Boziewicza, hr. Zdzisława Grocholskiego (prezesa zarządu), Witolda Iłłakowicza, inż. Władysława Jechalskiego, Władysława Kościelskiego, inż. Juliusza Leskiego (członka dyrekcji), dr. Stanisława Pernaczyńskiego, gen. Eugeniusza Rodziewicza (członka dyrekcji), dr. Zdzisława Słuszkiewicza, hr. Adama Tarnowskiego, Alberta Ungara, Leopolda Wellisza (wiceprezesa zarządu) i Gustawa Wertheima (członka dyrekcji).
Zakłady spółki znajdowały się na Pradze pomiędzy ul. Bilską i Terespolską oraz w Rembertowie. Maszyny specjalne do wyrobu amunicji nabyte zostały od fabryk austriackich (Enzesfelder Munitions und Metallwerke A. G., Wien i Hirtenberger Patronen-Zündhütchen und Metallwaren-Fabrik, Hirtenberg).
Następnie hr. Grocholski razem z Leopoldem Welliszem oraz Juliuszem Leskim zostali ze strony polskiego kapitału założycielami Spółki Akcyjnej Francusko-Polskie Zakłady Samochodowe i Lotnicze, zwanej w skrócie „Francopol”. Spółka została zawiązana 11 maja 1921 r. w kancelarii notarialnej Kazimierza Bara przy Sądzie Okręgowym w Warszawie. Inicjatorami powstania „Francopolu” ze strony francuskiego konsorcjum Consortium Franęais d’Aviation (Hispano-Suiza, Breąuet, Blériot-Spad Aeronautique, Farman, Morane Soulnier, Lorraine-Dietrich) byli inżynierowie Raymond Saulnier oraz Władysław Srzednicki. Potem do grupy zostali zaproszeni m.in. książę Seweryn Czetwertyński, książę Andrzej Lubomirski, książę Janusz Radziwiłł oraz pułkownik w stanie spoczynku Włodzimierz Ostoja Zagórski. 31 maja 1921 r. Departament Żeglugi Powietrznej Ministerstwa Spraw Wojskowych (MSWojsk.) zawarł umowę z „Francopolem” na dostawę 2650 samolotów i 5300 silników, przy czym produkcja miała wynosić po 300 samolotów i 600 silników na rok przez pierwsze 3 lata i po 250 samolotów i 550 silników przez 7 lat następnych. Na początek wybrano samoloty obserwacyjno-bombowe Breguet XIV i myśliwskie Blériot-SPAD-Herbemont S-20 oraz silnik Hispano-Suiza o mocy 300 KM.
„Francopol” miał wybudować wytwórnię na Okęciu oraz zorganizować biuro techniczno-konstrukcyjne. Budowa zakładów miała być finansowana w równych częściach przez kapitał francuski i przez stronę polską. Francuzi zastrzegli jednak, że ich wkład będzie polegał na dostarczeniu licencji, udzieleniu pomocy przy uruchamianiu produkcji oraz odstąpieniu parku maszynowego. Strona polska miała natomiast wykupić teren pod przyszłe zakłady oraz ukończyć inwestycje budowlane. Zyski z przyszłej działalności produkcyjnej „Francopolu” miały być dzielone proporcjonalnie do wniesionego kapitału. Kapitał nowo utworzonej spółki wynosił początkowo 60 mln marek polskich, a następnie, poprzez emisję akcji, został podwyższony do sumy 300 mln marek. Całość kapitału wpłacono do października 1922 r. Akcje „Francopolu” o wartości po 80 mln zostały nabyte przez Consortium Français d’Aviation oraz Zakłady Amunicyjne “Pocisk” SA. Pozostałe walory zakupiły banki: Przemysłowy – 55 mln mk, Kredytowy – 37 mln mk, Polski – 37,5 mln mk, Dyskontowy – 25 mln mk.
Na polecenie Wiceministra Spraw Wojskowych oraz Szefa Administracji Armii gen. Eugeniusza de Henning Michaelisa wypłacono spółce „Francopol” pierwszą zaliczkę w wysokości 500 mln marek polskich (5% wartości rocznego zamówienia na płatowce). Jednak spółka ograniczyła się do zakupu 20 ha ziemi na Okęciu, po czym jej działalność zamarła. W połowie 1926 r. kontrola wykazała, że „Francopol” wybudował tylko dwa budynki, a cały dorobek produkcyjny wynosił dwa kadłuby do samolotów SPAD S-61 i trochę części do nich. Umowę rozwiązano, a majątek „Francopolu” na poczet zadłużenia przejął Departament Lotnictwa MSWojsk., przekazując części do płatowców do Centralnych Warsztatów Lotniczych, zaś teren i urządzenia odsprzedając nowoutworzonym Polskim Zakładom Skody SA (poprzez czechosłowacką Škodę zależne od francuskiego potentata przemysłu ciężkiego Schneidera) na wytwórnię silników lotniczych.
Grocholski był też współzałożycielem spółki Polskie Towarzystwo Naftowe „Lechita” S.A. z siedzibą w Warszawie o kapitale zakładowym 200 mln mkp. Spółka powstała w celu popierania polskiego przemysłu naftowego. Jej statut został zatwierdzony 6 czerwca 1921 r. Spółka mogła nabywać, posiadać oraz zbywać nieruchomości, mienie ruchome, w szczególności kupować i sprzedawać kopalnie oraz tereny naftowe zarówno w kraju, jak za granicą, a także prowadzić wiercenia celem poszukiwania i eksploatacji ropy, oleju skalnego, wosku ziemnego czy innych żywicznych materiałów. Mogła ponadto kupować i sprzedawać wszelkie przetwory przemysłu naftowego oraz odpowiednie materiały techniczne, jak również zakładać, nabywać i dzierżawić zakłady fabryczne do przetwarzania tych surowców na wszelkie przetwory przemysłu naftowego, nabywać, zakładać lub dzierżawić zbiorniki na te surowce i przetwory przemysłowe, rurociągi do prowadzenia ropy, nafty itp., zakładać przedsiębiorstwa pomocnicze dla przemysłu naftowego oraz podejmować badania teoretyczne i praktyczne w zakresie wszystkich działów przemysłu naftowego.
Hr. Grocholski był również wśród założycieli Polskich Zakładów Chemicznych „Nitrat” SA, które miały siedzibę w Warszawie przy ul. Czerniakowskiej 199, a nieco później zakłady w Niewiadowie. Spółka posiadała fabrykę materiałów wybuchowych produkującą trotyl, dwuton i nitrozwiązki oraz superfosfaty.
Krzysztof Klimaszewski
Ważniejsze źródła:
- Majewski, Początki produkcji silników lotniczych w II Rzeczypospolitej (1921-1926), w: „Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis. Folia 17, „Studia Historica II”, 2003,
- Mazur, Pod wiatr. Francja i lotnictwo wojskowe II Rzeczypospolitej (1921-1938), Kraków 2015,
- T. Wilczek, Papiery wartościowe przemysłowych spółek akcyjnych dwudziestolecia międzywojennego. Wybór, Katowice 2016.
