Wy, przez to co dzisiaj robicie, przywróciliście dawnych mieszkańców – napisała Helen Albert, potomkini serockich Żydów, w liście do mieszkańców miasta, w podziękowaniu za opiekę nad cmentarzem żydowskim. Po ponad 80 latach, staraniem samorządu, około 140 całych, bądź fragmentów nagrobków, wróciło na teren nekropolii. 12 września 2023 r. odbyła się wzruszająca uroczystość.
Żydzi mieszkali w Serocku od XVIII w. Początkowo należeli do kahału (gminy żydowskiej) w Nasielsku i zmarłych chowali na tamtejszym cmentarzu. Cmentarz w Serocku powstał prawdopodobnie w latach 20. XIX w. Według szacunkowych danych na terenie nekropolii spoczywa ok. 1,5 tys. osób.
Dewastacja cmentarza rozpoczęła się po wypędzeniu z miasta ludności żydowskiej przez Niemców 5 grudnia 1939 r. Na polecenie okupantów na początku lat 40. nagrobków użyto do ułożenia schodów prowadzących na wzgórze grodowe Barbarka przy ulicy Radzymińskiej w Serocku. Do zniszczeń doszło też latem i jesienią 1944 r. w czasie walk rosyjsko-niemieckich – na terenie cmentarza Niemcy wykonali okopy.
Po wojnie cmentarz dalej niszczał. W latach 70. znalazł się w obrębie ośrodka wypoczynkowego „Narew”, należącego do Centralnego Związku Rzemiosła, a później do KC PZPR i jego obszar przeznaczono na cele rekreacyjne.
W połowie lat 80. losem macew na wzgórzu Barbarka zainteresowali się działacze Społecznego Komitetu Opieki nad Cmentarzami i Zabytkami Kultury Żydowskiej w Polsce ale bez skutku apelowali do władz.
W latach 90. w obrębie cmentarza znajdowała się altana oraz plac zabaw dla dzieci. Z tego okresu pochodzą istniejące do dziś asfaltowe alejki, niewielki betonowy plac i górka z kamieniami.
Fragment schodów z macew na wzgórzu grodowym Barbarka, 2021 r. (fot. M. Pakuła)
W 1992 r. władze Miasta i Gminy Serock doprowadziły do wydobycia części macew ze wzgórza grodowego Barbarka. Nagrobki złożono na zboczu znajdującym się na skraju cmentarza.
Na początku XXI w. społeczność żydowska czyniła starania o odzyskanie nekropolii. 28 września 2011 r. Wojewoda Mazowiecki wydał decyzję o nabyciu przez Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP prawa własności do działek wchodzących w skład cmentarza. Pod koniec 2013 r. Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego rozpoczęła prace na terenie nekropolii i w 2014 r. w jego północno-zachodniej części ukończono i odsłonięto lapidarium. W 2015 r. cmentarz ogrodzono.
W październiku 2021 r., z inicjatywy władz samorządowych Miasta i Gminy Serock, na cmentarzu przeprowadzono prace porządkowe z udziałem uczniów-wolontariuszy, obejmujące wycinkę niepielęgnowanej roślinności. Akcja została dofinansowana ze środków Ministra Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu, przyznanych Fundacji Dziedzictwa Kulturowego na działania Koalicji Opiekunów Cmentarzy Żydowskich w Polsce.
Od jesieni 2021 r., na wniosek samorządu Miasta i Gminy Serock, trwały konsultacje ze stroną żydowską w sprawie przyszłości cmentarza. Władze samorządowe zadeklarowały wówczas chęć przyjęcia cmentarza na własność gminy oraz otoczenia go opieką. 14 czerwca 2022 r. podpisano umowę darowizny.
16 listopada 2022 r. Miasto i Gmina Serock zawarło z Województwem Mazowieckim umowę o dofinansowanie inwestycji związanej z cmentarzem. Zadanie to było realizowane w ramach poddziałania „Wsparcie na wdrażanie operacji w ramach strategii rozwoju lokalnego kierowanego przez społeczność” w ramach działania „Wsparcie dla rozwoju lokalnego w ramach inicjatywy LEADER” objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014-2020 w zakresie zachowania dziedzictwa lokalnego.
Macewy przeniesione i zainstalowane na cmentarzu, 2023 r. (fot. M. Pakuła)
Prace, finansowane ze środków Miasta i Gminy Serock oraz z ww. dotacji, były prowadzone od kwietnia do lipca 2023 r. Polegały one na wydobyciu, przewiezieniu, oczyszczeniu, impregnowaniu i instalacji nagrobków żydowskich odnalezionych na wzgórzu Barbarka w Serocku. Udało się ocalić 31 całych macew, około 50 większych oraz około 60 mniejszych fragmentów. Na cmentarz trafiły także nawet najdrobniejsze kawałki nagrobków. Pozostałe prace dotyczyły naprawy ogrodzenia i chodników, zamontowaniu furtek i bramy technicznej, a także wykonaniu schodów.
12 września 2023 r. odbyło się otwarcie cmentarza po zakończeniu prac, poprzedzone Marszem Pamięci Serockich Żydów. Na uroczystość przybyli przedstawiciele krajowych instytucji i organizacji żydowskich oraz potomkowie serockich Żydów mieszkający za granicą. W spotkaniu uczestniczyli także przedstawiciele Narodowego Instytutu Dziedzictwa, Narodowego Instytutu Konserwacji Zabytków, Muzeum Getta Warszawskiego, władze i radni Miasta i Gminy Serock, regionaliści, młodzież szkolna oraz mieszkańcy miasta.
Cmentarz został oznakowany specjalną tablicą w ramach projektu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego realizowanego przez Narodowy Instytut Dziedzictwa. Na tablicy znajduje się kod QR, dzięki któremu można dotrzeć do informacji o nekropolii.
Nekropolia jest otwarta, jednak dla uszanowania tradycji żydowskiej, nie powinno się na cmentarz wchodzić w soboty oraz w dni w których przypadają święta żydowskie.
Ważniejsze źródła:
- Bielawski, M. Tarajko, Cmentarz żydowski w Serocku – specyfika kulturowa, historia i stan zachowania, [w:] M. Pakuła (red.), Serock i okolice – z dziejów dawnych i najnowszych, Serock 2022,
- Jakubczak, Dawny cmentarz żydowski , „Informator Gminy Serock” 2014, nr 5,
- Informacje z Urzędu Miasta i Gminy w Serocku.
