Czarne chmury gromadzą się nad naszymi bukszpanami. Przywleczona w 2007 roku do Europy prawdopodobnie z egzotycznymi roślinami ćma bukszpanowa (Cydalima perspectalis) ma się u nas wyjątkowo dobrze. Sprzyja jej klimat i brak naturalnych wrogów. Szkodnik jest wyjątkowo inwazyjny, a jego larwy szybko potrafią zjeść nawet okazałe i dorodne bukszpany. Jak sobie z nim radzić?
Pierwszy raz w Europie stwierdzono jej obecność w 2007 roku w Niemczech i uważa się, że trafiła ona tam wraz z roślinami sprowadzonymi z Azji, skąd owad ten pochodzi. W Polsce motyla tego zaobserwowano 5 lat później w województwie dolnośląskim, a dziś występuje niemal w całym kraju. Jest to szkodnik wyjątkowo inwazyjny. Motyle mogą przelatywać na odległość nawet 10 km, a w ciągu jednego roku w Polsce rozwijają się nawet 3 pokolenia. Żarłoczne larwy tego owada potrafią w ciągu 2 tygodni ogołocić z liści nawet całe drzewka bukszpanów. Problem pogłębia fakt, że na naszych terenach nie ma naturalnego wroga nacelowanego typowo na tego szkodnika. W Azji populację ćmy bukszpanowej reguluje szerszeń azjatycki, który zjada jej larwy. Niestety podjęto już próby sprowadzania tego szerszenia do Europy i skończyć się to może jeszcze większą katastrofą, ponieważ szerszeń ten zagraża naszym pszczołom. To kolejny przykład tego, jak ludzka ingerencja w ekosystem jest szkodliwa i jak próby rozwiązania jednego problemu (stworzonego przez człowieka) rodzą jeszcze większe komplikacje. Wróćmy jednak do ćmy bukszpanowej.
Dorosłą formą tego owada jest motyl o rozpiętości skrzydeł do 46 mm, zwykle biały z ciemną obwódką wokół skrzydeł lub rzadziej beżowy z fioletowym połyskiem. Motyle latają od końca kwietnia do końca września a nawet października. Ta postać ćmy bukszpanowej odżywia się nektarem i sokami roślin i nie stanowi bezpośredniego zagrożenia dla bukszpanów. Każda samica składa po 10 – 30 okrągłych, żółtych jaj o średnicy 1 mm. Umieszczają je na spodniej stronie liści, w głębi zdrowej rośliny, co właścicielom bukszpanów utrudnia ich lokalizację. Gdy temperatura wynosi powyżej 10 st C, po 3 dniach z jaj wylęgają się larwy wielkości 1-2 mm. Larwy dorastają i żyją łącznie około 4 tygodni, na koniec osiągając 35 – 40 mm długości. To one stanowią największe zagrożenie dla roślin, ponieważ są wyjątkowo żarłoczne. Początkowo wyjadają delikatniejsze fragmenty z górnej strony liścia, powodując ich zasychanie. Starsze gąsienice zjadają całe liście i pędy ogałacając roślinę z liści i powodując jej zamieranie. Na zaatakowanych roślinach widoczne są duże ilości kału przyklejone do przędzy. Dorosłe larwy zawijają się w kokon i po tygodniu uwalnia się z nich motyl. W naszym klimacie w ciągu roku taki cykl rozwojowy powtarza się około 3 razy.
Jakie rośliny są narażone?
Larwy żerują na wszystkich gatunkach bukszpanów, ale istnieją doniesienia, że szkodnik może zaatakować też rośliny takie jak trzmielina oskrzydlona, trzmielinę japońską i jeden z ostrokrzewów (Ilex purpurea).
Jak wykryć ćmę bukszpanową?
Wczesne stadia larwalne ćmy bukszpanowej są ukryte między liśćmi i mogą być trudne do wykrycia. Począwszy od trzeciego stadium larwalnego, gąsienice są łatwiejsze do lokalizacji, ponieważ żywią się na zewnątrz drzewa. Wtedy też zaobserwujemy ubytki na roślinach. Gdy ćma osiągnie swoje dorosłe stadium, wykryć ją możemy po potrząśnięciu gałązkami rośliny. Wtedy motyle wylecą ze swojego ukrycia. Poczwarki są trudne do znalezienia, ponieważ są dobrze ukryte w jedwabnym kokonie zaplecionym między liśćmi. Jajka są osadzane w skupiskach w galaretowatej masie na górnej lub dolnej stronie liści. Klastry mierzą 1-3 mm i są półprzezroczyste, biało-żółtawe. W pobliżu wylęgu głowy larw są widoczne jako małe czarne kropki w skupisku jaj.
Jak chronić się przed ćmą bukszpanową?
- W celu spowolnienia rozprzestrzeniania się ćmy bukszpanowej należy zwiększyć świadomość społeczną, informując o ryzyku przemieszczenia jaj, larw i poczwarek podczas przenoszenia zarażonych drzewek. Handel zarażonymi roślinami może być nadal najważniejszą drogą rozprzestrzeniania się. Badania centrów ogrodniczych wykazały, że zainfekowane drzewa są dostępne w sprzedaży bez wiedzy sprzedawcy, najprawdopodobniej z powodu trudnego wykrycia wczesnych stadiów larwalnych lub jaj.
- Ważna jest systematyczna profilaktyka. W przypadku mniejszych drzewek warto co 2 – 3 dni przeglądać roślinę i ręcznie usuwać z niej larwy. Warto też przeczesywać rośliny spacjalnymi grabkami, aby usuwać kokony i jaja (najpierw rozłóż materiał pod rośliną, by złapać to co z niej spanie).
- Podczas nawadniania rośliny należy unikać podlewania ich nadziemnej części. Podlewając bukszpan tylko u podstawy, nie dopuszczamy do powstania sprzyjających warunków do rozwoju ćmy, ponieważ ta preferuje wilgoć.
- Używanie środków owadobójczych jest skuteczne, ale może zaszkodzić naturalnym wrogom ćmy bukszpanowej i innym gatunkom, dla których bukszpany stanowią schronienie (np. pajęczaki i inne owady). Jeśli decydujemy się na taki krok, oprysk należy przeprowadzać wieczorem, gdy nie ma w pobliżu owadów zapylających. Należy wybrać także w bezwietrzny czas i dokładnie spryskać całą roślinę. Przestrzegać należy wszystkich wytycznych zamieszczonych na etykiecie danego produktu.
Gąsiennica ćmy bukszpanowej (By böhringer friedrich – Praca własna, CC BY-SA 2.5, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=20484379)
Naturalne sposoby zwalczania ćmy bukszpanowej
- Istnieją także naturalne środki zwalczania ćmy bukszpanowej. Należą do nich preparaty ze szczepami bakterii Bacillus thuringiensis. To Gram-dodatnia bakteria żyjąca w glebie oraz przewodach pokarmowych gąsienic różnych gatunków motyli. Wytwarzają one toksyny trujące dla larw owadów z rzędu motyli (motyle i ćmy), muchówek (muchy i komary), chrząszczy (stonki) i błonkoskrzydłych (pszczoły, osy i mrówki).
- Inną biologiczną formą zwalczania ćmy bukszpanowej są nicienie. Są to pasożyty, które zwykle zwalczamy, ale ich owadożerne odmiany stanowią ochronę przed szkodnikami. Można je stosować do usuwania chrabąszczy, gąsienic i niektórych larw. Można je kupić w postaci proszku, który miesza się z wodą. Takim roztworem opryskuje się roślinę dwukrotnie w 7-dniowych ostępach. Nicienie muszą zostać naniesione bezpośrednio na gąsienice. Wtedy pasożyt przedostaje się do wnętrza larw i wytwarza bakterie, które zaburzają ich układ trawienny. Następnie nicienie rozprzestrzeniają na innych larwach i umierają wraz z ostatnią zjedzoną larwą. Jednak pasożyt zginąć może również, jeśli otoczenie jest zbyt suche lub temperatura spada poniżej 12c. Ponieważ nicienie są żywym produktem, można je przechowywać w chłodnym miejscu (lodówce) maksymalnie przez 4 tygodnie. Mogą być bardzo skuteczne, jeśli zostaną zastosowane we właściwym czasie.
- Bezpiecznymi metodami zwalczania ćmy bukszpanowej mogą być także pułapki na promieniowanie UV.
- Istnieją w sprzedaży także pułapki feromonowe, które zwabiają męskie osobniki ćmy, zmniejszając w ten sposób liczbę zapłodnionych jaj, które składają samice
Trwają badania nad naturalnymi metodami
Istnieją wstępne dowody, że pomocne w walce z ćmią bukszpanową mogą być niektóre rośliny.
W jednym z badań po opryskaniu zaatakowanego bukszpanu 5% roztworem macierzanki (tymianek właściwy) po 24 godzinach przeżyło tylko 7% larw ćmy bukszpanowej, a zabieg ten ograniczył także składanie jaj na roślinie. Działanie odstraszające może wykazywać także bez czarny.
W czerwcu 2017 r. Naukowcy z Węgier opublikowali artykuł w czasopiśmie Journal of Pest Science (Vol. 90 Issue 3 pp873-885), w którym opisali, jak syntetyczna mieszanka substancji lotnych zawartych w wydalanych przez larwę ćmy bukszpanowej strawionych resztkach pokarmowych odstrasza ćmę przed składaniem jaj na opryskanej roślinie. Naukowcy wykryli w odchodach tej gąsienicy trzy substancje lotne gwajakol, linalool i veratrole, następnie wyprodukowali syntetyczną wersję tej mieszaniny. Okazało się, że w obecności tych związków samica złożyła o 75% mniej jaj w porównaniu ze środowiskiem kontrolnym. Może dalsze badania w tym kierunku pozwolą stworzyć skuteczny środek odstraszający ćmę bukszpanową.
Istnieją też testy z zastosowaniem owada o nazwie kruszynek (trichogramma). Są to malutkie osy, które składają własne jaja w workach z jajami ćmy bukszpanowej, a po wykluciu jedzą jaja szkodnika bukszpanów. Ważne jest jednak, by owady te zastosowana natychmiast po złożeniu jaj ćmy, a sam zabieg należy powtórzyć co najmniej dwa razy. Wtedy możliwe jest osiągnięcie 90% wydajności.
Wrogowie ćmy bukszpanowej
W Polsce larwami ćmy bukszpanowej żywić się mogą sikorki, a pleszka może zjadać jej motyle. Nie jest jednak jednoznaczne, czy owad ten jest źródłem pożywienia dla ptaków, ponieważ larwy przez nie zbierane są często zabijane i odkładane na bok lub zwracane. Powodem prawdopodobnie jest wysoka zawartość w larwie toksycznych alkaloidów sekwestrowanych. Jest zatem mało prawdopodobne, aby ptaki mogły kontrolować inwazyjną populację w Europie.
Wymienia się też niektóre owady, które mogą żywić się jajami, larwami lub poczwarkami ćmy bukszpanowej. Należą do nich osy, wiciorniastek Aeolothrips (sam wciorniastek jednak również należy do szkodników w uprawie roślin), Apechthis compunctor, Brachymeria lasus, Casinaria, Chelonus tabonus, Compsilura concinnata, Dolichogenidea stantoni, Exorista, Pseudoperichaeta nigrolineata, Tyndarichus. Owady te są jednak wielożerne, tzn żywią się wieloma gatunkami i nie są ukierunkowane wyłącznie na ćmą bukszpanową. Przy takim braku wybiórczości pożywienia nie stanowią większego zagrożenia dla mocno inwazyjnej ćmy.
Koniec bukszpanów w Europie?
Skala problemu inwazji ćmy bukszpanowej jest duża, bo to bukszpany w dużej mierze stanowią rozległe żywopłoty w wielu publicznych parkach i ogrodach. Kosztowna będzie zarówno wymiana zniszczonych roślin na nowe jak i próby ochrony posadzonych już bukszpanów przed szkodnikami. W latach 2009–2010 w Bazylei (Szwajcaria) wielkie nasadzenia bukszpanowe zostały zniszczone przez ćmę, a ponieważ ubytek ten spowodował zwiększoną ekspozycję na światło okolicznych roślin, skutkiem były także poważne zmiany w tamtejszej roślinności okrywowej. Pojawienie się ćmy bukszpanowej w głównych obszarach występowania bukszpanów we francuskim masywie centralnym i w Pirenejach niewątpliwie będzie miało poważne konsekwencje nie tylko dla samego gatunku rośliny, ale również dla funkcjonowania unikalnych ekosystemów leśnych jako całości.
