Wyobraźmy sobie taką sytuację – jesteś świadkiem kradzieży w sklepie. Złodziej próbuje uciec, a Ty instynktownie postanawiasz go zatrzymać. Czy Twoje działanie jest legalne? Czym różni się to od formalnego zatrzymania dokonywanego przez Policję? To pytanie z pozoru proste, w rzeczywistości dotyka skomplikowanej materii prawnej. W polskim prawie istnieje istotne rozróżnienie między ujęciem a zatrzymaniem. W artykule wyjaśnimy oba pojęcia, ich definicje oraz wskażemy, jakie są różnice między nimi.
Czym jest zatrzymanie?
Zatrzymanie to instytucja prawna, która – choć szeroko stosowana – nie posiada jednej legalnej definicji. Zgodnie z definicją słownika języka polskiego oznacza „ujęcie i aresztowanie osoby podejrzanej o naruszenie prawa”.
W praktyce zatrzymanie można zdefiniować jako krótkotrwałe pozbawienie osoby wolności w celu:
- zapewnienia prawidłowego toku postępowania karnego,
- przymusowego doprowadzenia osoby do organu procesowego,
- zastosowania środków zapobiegawczych.
Rodzaje zatrzymań
Zatrzymanie w polskim prawie występuje w wielu formach:
- procesowe,
- prewencyjne,
- administracyjne,
- cudzoziemca,
- stadionowe,
- penitencjarne,
- krótkotrwałe.
Czym jest ujęcie?
Ujęcie, w przeciwieństwie do zatrzymania, jest pojęciem, które ma bardziej „obywatelski” charakter. Ujęcie regulowane jest przez art. 243 § 1 Kodeksu postępowania karnego, który mówi:
„Każdy ma prawo ująć osobę na gorącym uczynku lub w pościgu podjętym bezpośrednio po popełnieniu przestępstwa, jeżeli zachodzi obawa ukrycia się tej osoby lub nie można ustalić jej tożsamości.”
Ujęcie jest więc środkiem przymusu, który przysługuje każdej osobie, a nie tylko funkcjonariuszom organów ścigania. Jest to tzw. ujęcie obywatelskie lub zatrzymanie społeczne.
Cechy ujęcia
- Oczywistość przestępstwa – ujęcie jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy przestępstwo zostało popełnione na „gorącym uczynku” lub w bezpośrednim pościgu.
- Charakter subsydiarny – oznacza, że jest dokonywane w zastępstwie organów ścigania, np. Policji.
- Brak prawnego obowiązku – nikt nie ma obowiązku dokonywania ujęcia. Jest to jedynie uprawnienie obywatelskie.
Najważniejsze różnice między ujęciem a zatrzymaniem?
1. Uprawnione podmioty
- Zatrzymanie może być dokonane przez Policję, Straż Graniczną, ABW, CBA oraz inne uprawnione służby.
- Ujęcie może być dokonane przez każdego obywatela.
2. Przesłanki zastosowania
- Zatrzymanie — wystarczy uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa.
- Ujęcie — konieczna jest oczywistość przestępstwa (np. popełnione na gorącym uczynku).
3. Charakter działania
- Zatrzymanie — działanie formalne, uregulowane w przepisach Kodeksu postępowania karnego i innych ustaw.
- Ujęcie — działanie subsydiarne i obywatelskie, wynikające z prawa do obrony porządku społecznego.
4. Cel działania
- Zatrzymanie — ma na celu przymusowe doprowadzenie osoby podejrzanej do organu procesowego.
- Ujęcie — celem jest przekazanie osoby organom ścigania.
Czy można dokonać ujęcia niesłusznie?
Ujęcie obywatelskie wymaga zachowania ostrożności. W razie błędnego ujęcia (np. bez oczywistości przestępstwa), osoba dokonująca ujęcia może ponieść konsekwencje prawne, takie jak zarzut naruszenia nietykalności cielesnej lub bezpodstawnego pozbawienia wolności.
Co zrobić po ujęciu osoby?
Po dokonaniu ujęcia obywatelskiego należy niezwłocznie przekazać zatrzymaną osobę Policji. Samodzielne przetrzymywanie ujętego jest niedozwolone.
Warto znać swoje prawa i obowiązki, aby w razie potrzeby działać zgodnie z literą prawa, nie narażając się na konsekwencje prawne. Pamiętajmy, że świadoma reakcja obywateli może przyczynić się do zwiększenia bezpieczeństwa społecznego.
Adwokat Łukasz Jabłoński
