Dwa okupacyjne zdjęcia pozwalają przypomnieć ludzi i budynki z centrum Legionowa, których już nie ma. Przetrwały jednak w zbiorowej pamięci. Dwaj chłopcy na pierwszym zdjęciu to harcerze Szarych Szeregów. Z lewej to Zenon Kałamaja, który 2 sierpnia 1944 r. poległ w walce z Niemcami przy Szosie Warszawskiej. Obok niego stoi Lucjan Spletstesser „Kawka”, od 2002 r. Honorowy Obywatel Miasta Legionowa. To właśnie on ocalił pamięć i podarował legionowskiemu muzeum wojenną fotografię rynku.
Piętrowa kamienica pod numerem 15, widoczna tuż za L. Spletstesserem, nosi nazwę „Willa Lorkiewiczówka”. Została wybudowana w 1931 r. na działce cukiernika Władysława Moczulskiego i jego żony Marceli z Lorkiewiczów. Na początku wojny działał tu jeszcze sklep „Uniwersal” – należący do żydowskiego kupca Abrama Moszka Gincberga. Specjalizował się w sprzedaży wyrobów żelaznych, budowlanych, artykułów mydlarskich i przyborów elektrotechnicznych. W budynku przyjmował także dr Abraham Finkelsztejn. Praktykę w Legionowie rozpoczął około 1937 r. Jesienią 1940 r. został przymusowo przesiedlony przez Niemców do getta w Ludwisinie. W kamienicy podczas okupacji Stanisława Zygarlicka prowadziła gabinet kosmetyczny. W sierpniu 1944 r. pracowała jako pielęgniarka w szpitalu powstańczym przy ul. Z. Krasińskiego, zarządzanym przez dr. Władysława Bindera.
W lipcu 1940 r. przy ul. J. Piłsudskiego 15 sklep spożywczy utworzyła Spółdzielnia Spożywców „Samopomoc” (Konsumgenossenschaft Samopomoc). Sprzedawała w nim Jadwiga Irena Titow (później żona Jerzego Kołodziejskiego, żołnierza AK ps. „Zeus”). Znana była z przygotowywania starannej, niemal artystycznej aranżacji witryny sklepowej. Wspomniana spółdzielnia została powołana w grudniu 1939 r. w mieszkaniu Lucyny i Bronisława Gemzów przy ul. M. Kopernika 7. Powstała w celu niesienia pomocy mieszkańcom, dotkniętym przez wojnę trudną sytuacją życiową. Wśród członków założycieli byli przedstawiciele środowiska nauczycielskiego, m.in. Tadeusz Wardencki – kierownik Szkoły Powszechnej nr 3, Jerzy Siwiński – dyrektor Gminnej Szkoły Handlowej, Bronisław Tokaj – kierownik Szkoły Powszechnej w Nieporęcie, nauczyciel fizyki z SP nr 3 Karol Borucki i inni. Prezesem spółdzielni został Stanisław Marciniak. We wrześniu 1943 r. „Samopomoc” liczyła już około pół tysiąca członków. Poza Legionowem prowadziła sklepy także w Choszczówce i Łajskach. Towary zakupywano ze zniżką w centrali „Społem”.
Niemieccy kolejarze u zbiegu ulic J. Piłsudskiego i H. Sienkiewicza, Legionowo ok. 1941 r. (z kolekcji J. E. Szczepańskiego)
Następny budynek widoczny na zdjęciu to parterowa część projektowanej kamienicy przy ul. J. Piłsudskiego 13. Wybuch wojny przerwał na zawsze tę inwestycję. Przed wojną działka, na której stał budynek, nosiła nazwę „Willa Marta”. W 1934 r. w równych częściach należała do Szlamy Millera i Marty Alfredy Boguszewskiej. Podczas okupacji sklep elektryczny prowadził tu Kazimierz Ponto (1909–1984). Jednocześnie był on zatrudniony jako konserwator instalacji elektrycznych w elektrowni Maurycego hr. Potockiego w Jabłonnie. Obok jego firmy funkcjonowała także restauracja Stanisława Marca. Po wojnie mieściła się tu przez dziesiątki lat główna i jedyna legionowska księgarnia.
Natomiast drewniany budynek w tle przy ul. J. Piłsudskiego 11 róg Sienkiewicza został wzniesiony w 1928 r. dla małżeństwa Stanisławy i Wojciecha Kardasów z Warszawy. W latach 30. mieścił się tu kantor Składu Drewna i Opału kupca Lejby Lipszyca, a tuż przed wybuchem wojny funkcjonował sklep bławatny żydowskiego przedsiębiorcy Joska Duli. Po wyrzuceniu go, Niemcy utworzyli tu w 1940 r. gospodę dla podoficerów i żołnierzy przebywających na przepustkach (Soldatengaststätte).
Przed wspomnianą gospodą sfotografowali się niemieccy kolejarze z Reichsbahnlager Legionowo widoczni na drugim zdjęciu. Stanęli przy tabliczce wskazującej posterunek Policji Polskiej (Polnische Polizei), tzw. granatowej, która zajmowała budynek przy ul. Sienkiewicza 24 (obecnie na tym miejscu stoi nowy budynek o numerze 18). Na zdjęciu, po drugiej stronie ul. J. Piłsudskiego, zwraca uwagę drewniana brama prowadząca na tyły domu Jana i Antoniny Szczotków przy ul. J. Piłsudskiego 6.
Jacek Emil Szczepański
Ważniejsze źródła:
- Archiwum Państwowe w Warszawie Oddział w Grodzisku Maz., Hipoteka Legionowo,
- Amtliches Fernsprechbuch für den Distrikt Warschau. Herausgegeben von der Deutschen Post Osten, Ausgabe 1942, August 1942, Legionowo, 214–215,
- Wywiady z Ireną Kołodziejską, Władysławem Rusieckim, Lucjanem Spletstesserem.
