Linia kolejowa z Legionowa do Zegrza Południowego, zaledwie 10-kilometrowy odcinek, ma długą i ciekawą historię. Powstała pod koniec XIX w., miała być wydłużona ale nie została, w dodatku po wielu latach eksploatacji zamknięto ją. W dzisiejszych czasach znów funkcjonuje i ponownie myśli się o jej przedłużeniu.
W latach 70. XIX w., w czasie tworzenia planów Kolei Nadwiślańskiej (Kowel-Warszawa-Mława), rozpatrywano poprowadzenie tej linii z Warszawy na północ nie przez Modlin i Nasielsk, lecz przez Zagroby (Zegrze Płd.), Serock i Pułtusk. Taki przebieg forsował największy udziałowiec spółki Leopold Kronenberg. Jego plany storpedował inny udziałowiec – Jan Bloch. Temat poprowadzenia linii przez Zagroby wrócił dwadzieścia lat po uruchomieniu Kolei Nadwiślańskiej. Pod koniec XIX w. władze carskie realizowały budowę fortów i koszar w Zegrzu, Pułtusku, Różanie i Ostrołęce (linia obrony Narwi). Utworzenie linii kolejowej łączącej te obiekty stało się uzasadnione militarnie – podjęto temat budowy odnogi Kolei Nadwiślańskiej od stacji Jabłonna (Legionowo).
Trasa miała prowadzić do budowanych koszar Twierdzy Zegrze w Zagrobach, a następnie mostem żelaznym przez Narew. Ostatecznie projekt zarzucono. Głównym problemem okazała się stroma skarpa w Zegrzu. Zdecydowano o wybudowaniu linii tylko do koszar w Zagrobach. Realizację przedsięwzięcia rozpoczęto od wykupu gruntów z Dóbr Wieliszew (ok. 18 ha) . Prace przygotowawcze rozpoczęto w 1896 r. od wycinki drzew (pas o szerokości 60-100 m), przygotowania nasypów i grobli.
Zadanie położenia torowiska przydzielono rosyjskiemu 4. Batalionowi Kolejowemu zakwaterowanemu tymczasowo w Łajskach, a potem w nowych koszarach na legionowskiej Kozłówce. Prace rozpoczęto jednocześnie na obu końcach linii. W Jabłonnie (Legionowie) wykonano zwrotnice na linii Kolei Nadwiślańskiej, zbudowano łącznice w kierunku Warszawy i Modlina oraz most na Kanale Bródnowskim. W tym czasie w Zagrobach układano tory, zbudowano wieżę ciśnień i zamontowano obrotnicę dla parowozów. Na całej linii postawiono sześć budek dróżniczych i pociągnięto przewody telegrafu kolejowego. Prace ukończono tuż przed planowanym przyjazdem cara Mikołaja II, który wraz ministrem wojny Piotrem Wannowskim przybył na inspekcję nowej Twierdzy Zegrze 21 sierpnia 1897 r.
Szerokotorowa linia pozostała w eksploatacji 4. Batalionu Kolejowego. W 1902 r. w Zagrobach postawiono drewniany budynek stacyjny, w 1910 r. przeprowadzono remont znacznej części torowiska, a w 1914 r. wybudowano brukowaną rampę.
Po zajęciu Zegrza i Jabłonny (Legionowa) przez Niemców w sierpniu 1915 r. linię przekuto na normalnotorową i była nadal używana do celów wojskowych (przewóz materiałów i żołnierzy). Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę na linii uruchomiono cywilny ruch pasażerski. Trasę Jabłonna-Zegrze obsługiwali żołnierze z 2. Pułku Saperów Kolejowych z Legionowa. Linia przeżywała dobre chwile, a stacja w Zegrzu Południowym stała się węzłem przesiadkowym dla podróżnych udających się do Serocka i Pułtuska.
Stacja w Zegrzu Płd., lata 20. XX w. (zbiory J.E. Szczepańskiego)
W czasie okupacji niemieckiej stacja w Zegrzu Południowym znalazła się tuż przy granicy Generalnego Gubernatorstwa i Rzeszy. W latach 1943-1944 harcerze „Szarych Szeregów” prowadzili tam „mały sabotaż” oraz sypali piasek do maźnic wagonów towarowych i dziurawili przewody hamulcowe.
Po II wojnie światowej infrastruktura kolejowa, podobnie jak znaczna część koszar w Zegrzu Południowym, była uszkodzona. Torowisko naprawiono ale nie wyremontowano uszkodzonego budynku stacyjnego – jego pozostałości rozebrano w II połowie lat 50. Po zachodniej stronie wjazdu do jednostki wojskowej postawiono niewielki murowano budynek w którym było biuro przepustek, kolejowe pomieszczenie gospodarcze i pokoik z kasą biletową.
W 1950 r. ruszyło szkolenie w Oficerskiej Szkole Łączności Radiowej w Zegrzu, w 1951 r. zaczął działać Poligon Naukowo-Badawczy Łączności (późniejszy Wojskowy Instytut Łączności) w Zegrzu Południowym, a w 1961 r. zakład naprawczy sprzętu łączności (późniejsze Wojskowe Zakłady Łączności nr 2). Koszary w Zegrzu i Zegrzu Południowym oraz towarzyszące im osiedla wojskowe zaludniły się, a co za tym idzie pojawiło się duże zapotrzebowanie na transport do Legionowa i Warszawy. Linia do Zegrza Południowego została ponownie otwarta dla ruchu pasażerskiego w 1957 r.
W latach 70. XX w. w Zegrzu Południowym zbudowano nowoczesny, przeszklony budynek poczekalni z kasą biletową, a w 1972 r. odcinek Legionowo-Zegrze Południowe zelektryfikowano. Pociągi kursowały do Legionowa lub Warszawy Gdańskiej, a w pewnym momencie nawet do Warszawy Zachodniej i Pruszkowa.
Do agonii linii na przełomie lat 80. i 90. XX w. przyczynił się rozwój transportu autobusowego na trasie Pułtusk-Warszawa oraz wzrost ilości pojazdów prywatnych. 1 grudnia 1994 r. wstrzymano ruch pasażerski na odcinku Wieliszew-Zegrze Południowe utrzymując przez jakiś czas autobusową komunikację zastępczą. W 2000 r. zdemontowano trakcję elektryczną od Wieliszewa do Zegrza Południowego, a w 2005 r. rozebrano budynek poczekalni dworcowej. Stan torowiska pogarszał się ale utrzymywano je w związku z istniejącym w Zegrzu Południowym składem celnym samochodów „Fermata”. Rozebrano jednak lub zalano asfaltem tory za składem w kierunku Narwi (2004).
Pierwsze informacje o planowanej reaktywacji linii z Wieliszewa do Zegrza Południowego pojawiły się w prasie lokalnej w 2005 r. Temat wracał kilkukrotnie, aż w 2015 r. PKP PLK S.A., Marszałek Województwa Mazowieckiego, ZTM w Warszawie oraz przedstawiciele dziewięciu samorządów podpisali list intencyjny w sprawie rewitalizacji linii Wieliszew-Zegrze Południowe. Realizacja inwestycji zaczęła się jednak kilka lat później, a ruch otwarto dopiero 11 czerwca 2023 r. (trasa SKM S4 Zegrze Południowe-Piaseczno).
Peron przystanku kolejowego otwartego w 2023 r. (fot. autor)
Sprawa wydłużenia linii w kierunku Serocka, Pułtuska i Przasnysza została poruszona w 2019 r. w dokumencie „Kierunki rozwoju sieci kolejowej w Warszawskim Węźle Kolejowym. Master Plan dla transportu kolejowego w aglomeracji warszawskiej”. Pomysł budowy linii wyszedł od samorządu Miasta i Gminy Serock, ale jest to wspólna inicjatywa kilkunastu samorządów z regionu północnego Mazowsza. W 2021 r. powstało Wstępne Studium Planistyczno-Prognostyczne, a w 2023 r. PKP Polskie Linie Kolejowe S.A. ogłosiły postępowanie przetargowe na opracowanie dokumentacji projektowej dla budowy linii. Termin rozpoczęcia budowy na razie nie jest znany.
Ważniejsze źródła:
- E. Szczepański, Z dziejów rosyjskiego 4. Batalionu Kolejowego (1877-1915), Pruszków 2005,
- Kłosy” 1874, 1877, „Tygodnik Ilustrowany” 1876, 1877, „Wiarus. Pismo dla średniego stanu” 1874,
- Pakuła, Linie kolejowe w powiecie legionowskim. Zarys historii i ślady przeszłości, „Rocznik Legionowski”, t. XI, Legionowo 2018.
