Teren dzisiejszej gminy Wieliszew, z uwagi na bliskie sąsiedztwo prowadzonych walk, był bezpośrednim zapleczem dla sił polskich walczących w rejonie Zegrza, Dębego i Nieporętu w Bitwie Warszawskiej 1920 roku.
Już 5 sierpnia 1920 r., w celu reorganizacji, przybyły w okolice Legionowa oddziały VII Brygady Rezerwowej ppłk. Kazimierza Zentkelera i zostały zakwaterowane w Chotomowie, Łajskach i Zegrzu.
8 sierpnia o godz. 5.00 dowódca 1. Armii, gen. Franciszek Latinik otrzymał rozkaz Naczelnego Dowództwa WP Sztabu Generalnego Oddz. III L. 8393/III i Ministerstwa Spraw Wojskowych Oddz. I Sztabu L. 32904/Mob.Org., regulujący ruch odwrotowy i ustalający dla każdej dywizji główną marszrutę w kierunku Warszawy. 10. Dywizji Piechoty gen. Lucjana Żeligowskiego, stanowiącej rezerwę Frontu Północnego, wyznaczono w nim rejon koncentracji Kałuszyn – Chotomów – Wieliszew. Również w rozkazie dla odcinka „Zegrze” ustalono podsektor artylerii „Skrzeszew”, na którym stanowiska miało mieć siedem baterii z dwudziestoma pięcioma działami.
12 sierpnia 1920 r. dowództwo artylerii 1. Armii nakazało, by artyleria 10. DP oraz inne baterie zajęły stanowiska na odcinku „Zegrze”, tworząc grupę artylerii „Skrzeszew”. Ostatecznie ta grupa artylerii składała się z pięciu baterii 10. Kaniowskiego Pułku Artylerii Polowej (2. bateria miała tylko trzy działa, a 4. – dwa działa), oraz dwóch baterii 10. Pułku Artylerii Ciężkiej – 1. (działa 105 mm) i 3. (działa 155 mm).
13 sierpnia baterie 10. PAL zajmowały stanowiska:
– 1. bateria por. Świnarskiego – w lasku w rejonie wsi Topolina, z punktem obserwacyjnym w Orzechowie za Narwią,
– 2 . bateria por. Lisowskiego – w rejonie fortu Dębe,
– 3. bateria por. Majewskiego – w rejonie folwarku Olszanka koło Skrzeszewa, z punktem obserwacyjnym w forcie Dębe,
– 4. bateria por. Protasiewicza oraz 5. bateria ppor. Ciby – w rejonie Komornicy z punktem obserwacyjnym w forcie Dębe.
Jedna bateria 10. PAC zatrzymała się w rejonie Skrzeszewa. Dodatkowo 12 sierpnia przybył do Łajsk III dywizjon 4. Pułku Artylerii Polowej (8. i 9. bateria) dowodzony przez por. Szczepana Pileckiego, przydzielony do 10. DP.
13 sierpnia w okolicach Dębego przebywały 41. i 35. PP, które miały do godz. 21.00 utrzymać odcinek nad Bugo-Narwią, po czym odejść do Nowego Dworu. Już ok. godz. 20.00 35. Pułk przemaszerował koło Dębego, skąd skręcił przez most do Skrzeszewa, a 41. Pułk przybył do rejonu Krubina, gdzie zanocował. W tym dniu ppłk Pilecki, szef sanitarny 1. Armii rozlokował szpitale polowe, wśród których szpital nr 903 w Michałowie.
14 sierpnia między godziną 18.00 a 19.00, dla wsparcia kontrnatarcia z rejonu Nieporętu prowadzonego przez 10. DP gen. Żeligowskiego, grupę artylerii „Skrzeszew” opuściły (pod dowództwem kpt. Wacława Bartoszkiewicza) dwie baterie 10. Kaniowskiego Pułku Artylerii Polowej (2. i 5. bateria), odchodząc ze stanowisk w rejonie Skrzeszewa i Komornicy ruszyły przez Wieliszew do Nieporętu. Ponadto do wsparcia 10. DP odszedł III dywizjon 4. PAL por. Pileckiego, który znajdował się na reorganizacji i odpoczynku w Łajskach.
Wieczorem 14 sierpnia 1920 r. około godz. 20.00 – 21.00 przemieszczały się z Legionowa przez Michałów, biorące udział w kontrnatarciu z rejonu Nieporętu pododdziały 28. i 29. Pułku 10. DP. Kontrnatarciem, zgodnie z rozkazem gen. Żeligowskiego, dowodził ppłk Wiktor Thommée, dowódca XIX Brygady 10. DP. Oddziały tej brygady miały zostać przetransportowane warszawskimi autobusami szosą z Legionowa przez Michałów do skrzyżowania dróg Wieliszew-Nieporęt. Okazało się jednak, że przewóz brygady pochłonąłby zbyt wiele czasu z uwagi na małą liczbę autobusów i wtedy ppłk Thommée rozkazał, by 28. Pułk ruszył pieszo przez folwark Michałów na południowy kraniec Nieporętu. Natomiast pierwszy transport autobusami składał się z kompani strzeleckich I batalionu 29. Pułku wraz z dwoma karabinami maszynowymi z obsługą. Reszta kompani karabinów maszynowych maszerowała piechotą.
Jednocześnie późnym wieczorem 14 sierpnia 1920 r. dowództwo XX Brygady (dowódca płk Franciszek Sikorski) przemieściło się do Michałowa, gdzie rozlokowało się w przydrożnej karczmie i zajeździe Franciszka Grzybowskiego, znajdującym się przy szosie do Zegrza, tuż przed skrętem w drogę do Łajsk. następnie przeniosło się do Nieporętu.
15 sierpnia o godz. 1.00 płk Sikorski udał się motocyklem do Wieliszewa, dokąd przybył z Nowego Dworu 31. Pułk Strzelców Kaniowskich kpt. Mikołaja Bołtucia, będący dotychczas w odwodzie 10. DP. O godz. 4.10 płk Sikorski wysłał do 31. Pułku rozkaz niezwłocznego wymarszu do Nieporętu. Mimo to dowódca XX Brygady pojechał ponownie motocyklem do Wieliszewa o godz. 5.30, by osobiście przypilnować wymarszu 31. Pułku z tej wsi do Nieporętu.
Ponadto 5. Armia gen. Władysława Sikorskiego, działająca na linii Wkry na północny zachód od Modlina podjęła działania związane z zabezpieczeniem swoich tyłów poprzez wysłanie 70. PP przez Modlin dworzec – most na Bugo–Narwi – Okunin – Krubin do Kałuszyna z zadaniem skierowania silnych patroli zwiadowczych w kierunku północnym na Dębe. Pułk ten przybył na miejsce 15 sierpnia o godz. 7.30. W południe 16 sierpnia 1920 r. do dyspozycji płk. Małachowskiego, dowódcy odcinka „Zegrze” oddano batalion lotniczy, który przybył do Wieliszewa.
Krzysztof Klimaszewski
Ważniejsze źródła:
B. Waligóra, Bój na przedmościu Warszawy w sierpniu 1920 r., Warszawa 1934,
K. Klimaszewski, M. Pakuła, Bitwa Warszawska 1920 r. Jabłonna, Legionowo, Nieporęt, Serock, Wieliszew, Legionowo 2016.
Patroni wydawnictwa:
