Grudzień jest czasem przygotowań do Świąt Bożego Narodzenia i spędzania ich wspólnie z rodziną. Wśród wielu tradycji, połączonych z ich obchodami, znajdujemy również te związane z wystawianiem szopek w formie teatru lalek. Przykładem kultywowania tego obrzędu może być przedstawienie, stworzone przez legionistów internowanych w beniaminowskich (białobrzeskich) koszarach.
Tradycja wystawiania szopek, jako teatru przedstawiającego wydarzenia związane z tradycją Bożego Narodzenia, trwa od wieków. Prezentowane w kościołach miały za zadanie ułatwić wiernym przekaz Pisma Świętego. W miarę przejmowania tego zwyczaju przez twórców ludowych, tematyka biblijna zaczęła coraz mocniej przeplatać się ze świeckimi akcentami i melodiami ludowymi. Na przełomie XVIII i XIX stulecia do przedstawień zaczęto dołączać scenki o charakterze komediowym, politycznym i patriotycznym. Szopki przyjęły formę okazjonalnych przenośnych teatrzyków lalkowych odgrywanych we wsiach i miastach. Fabułę wzbogacano o aktualną tematykę, którą komentowano w licznych scenkach rodzajowych. W ten sposób doszło do wydzielenia się odmiany szopki satyrycznej. Taka forma bardzo dobrze rozwijała się w Warszawie i Krakowie. W tym drugim mieście zwłaszcza za sprawą twórczości Michała Ezenekiera. Od połowy XIX wieku zaczęły pojawiać się pierwsze dzieła literacko-publicystyczne bazujące na fabule udramatyzowanej szopki ludowej, z szopką autorstwa Teofila Lenartowicza na czele. W inteligentny, żartobliwy sposób wykpiwały, komentowały i krytykowały aktualne wydarzenia lub konkretne, żyjące osoby. Do kanonu szopek przeszły te wystawiane okazjonalnie od 1906 r. w krakowskim kabarecie Zielony Balonik. Przenieśmy się jednak o 11 lat i kilkaset kilometrów, na teren gminy Nieporęt.
Wiosną 1917 r. niemiecki generał-gubernator Hans von Beseler rozpoczął organizowanie Polskiej Siły Zbrojnej (Polnische Wermacht). W jej skład miały wejść Legiony Polskie, które w rocie przysięgi miały ślubować braterstwo broni wojskom Niemiec i Austro-Węgier. Kontrowersyjna treść przysięgi była nie do przyjęcia, w wyniku czego 14 lipca 1917 r. w Zegrzu Południowym 5. Pułk Piechoty III Brygady Legionów Polskich odmówił jej złożenia. Był to tzw. kryzys przysięgowy. W odpowiedzi na tę sytuację doszło do internowania buntowników. Podoficerowie i strzelcy zostali wywiezieni do obozu w Szczypiornie pod Kaliszem, oficerowie zaś przeniesieni do miejsca odosobnienia w koszarach w Beniaminowie (obecnie teren tzw. starego osiedla w Białobrzegach).
Być może to właśnie znajomość i popularność konwencji szopki satyrycznej pchnęła beniaminowskich legionistów do stworzenia i wystawienia własnej. „Szopka Benjaminowska” została napisana przez por. Wacława „Kostkę” Biernackiego w końcu 1917 r. Szczęśliwie utwór został wydany drukiem w 1927 r. i dzięki temu można zapoznać się z jego treścią. Składa się z prologu i trzech aktów: Droga do Betlejem, Jasełka, Benjaminów. W całym utworze występują łącznie 32 postacie. Szopka z przymrużeniem oka komentowała ówczesną sytuację polityczną oraz życie obozowe, a zbieżność osób i zdarzeń jest tu całkowicie nieprzypadkowa. Została trzykrotnie wystawiona – dwa razy w Beniaminowie (31.12.1917 r. i 6.01.1918 r.) oraz w Belwederze przed marsz. Piłsudskim w marcu 1919 roku. Spotkała się z licznymi gratulacjami i przychylnymi komentarzami. Duże wrażenie robił profesjonalizm wykonania sceny i kukiełek. To zasługa por. Golańskiego i kpt. Jarnuszkiewicza, którzy również byli operatorami kukiełek. Wyreżyserowane przez por. Mieszkowskiego przedstawienie wsparli współinternowani, wykonując role poszczególnych postaci oraz zapewniając oprawę muzyczną na gitarze i mandolinie.
Choć od powstania utworu minęło przeszło 100 lat, wiele tam prezentowanych żartów jest nadal aktualnych. Kto wie, może warto do niego powrócić i na nowo ożywić uśpionych bohaterów? Zachęcam Państwa do zapoznania się z tekstem utworu dostępnym w domenie publicznej pod adresem: https://rcin.org.pl/dlibra/publication/106011/edition/83972/content.
Konrad Szostek
Ważniejsze źródła:
W. Biernacki, Szopka Benjaminowska, Warszawa 1927,
R. Wierzbowski, R., O szopce: studia i szkice, Łódź 1990,
Encyklopedia PWN, szopka,
https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/szopka;3983317.html,
Wirtualne Muzea Małopolski, Szopka ludowa – szopka satyryczna,
http://muzea.malopolska.pl/czy-wiesz-ze/-/a/szopka-ludowa-%E2%80%93-szopka-satyryczna?view=full.
