Spośród wszystkich miejscowości należących administracyjnie do obszaru obecnej gminy Wieliszew najstarszym dokumentem, w którym wymieniana jest jego nazwa może pochwalić się Skrzeszew.
Według historyków łaciński zwrot Scriseua cum lacu jest tłumaczony jako Skrzeszew z jeziorem. Wymieniony został w bulli protekcyjnej papieża Hadriana IV z 1155 r., która była wystawiona na prośbę Gwidona, opata klasztoru kanoników regularnych w Czerwińsku. Zgodnie z tym aktem papiestwo przyjęło pod opiekę Stolicy Apostolskiej klasztor Najświętszej Marii Panny w Czerwińsku i jego dobra wymienione w akcie, w tym również Skrzeszew z jeziorem. Jezioro natomiast historycy identyfikują jako starorzecze Narwi.
Następnym dokumentem jest akt papieża Innocentego IV z 10 lutego 1254 r. przejęcia klasztoru kanoników czerwińskich i jego dóbr, wśród nich również Wieliszewa (Wyelyschewo) oraz Skrzeszewa i jego jeziora z bobrowym (Scrissewo et lacum eius cum castoribus) pod patronat legata apostolskiego (papieskiego) Opizona (Opiso, Opizo), opata klasztoru św. Pawła w Mezzano (Mesaniensis). Bobrowe to w średniowieczu rodzaj monopolu dworskiego, przywileju zapewniającego feudalnym panom wyłączność w niektórych dziedzinach gospodarki wiejskiej i czerpania z tego tytułu dochodów, w tym przypadku z tytułu posiadania i wykorzystywania bobrów do pozyskiwania z nich m.in. skór, mięsa, tłuszczu.
Kolejnymi dokumentami, w których wymieniane są nazwy naszych miejscowości, są dokumenty powołania parafii w Wieliszewie i ufundowania w niej kościoła. W staraniach o zapewnienie jak najlepszej opieki duszpasterskiej w zagospodarowanych dobrach ówczesny opat czerwińskiego zakonu – Maciej postanowił ufundować nowy kościół parafialny w Wieliszewie, przy którym powstała nowa prepozytura klasztorna czyli parafia. Maciej był opatem klasztoru kanoników regularnych w Czerwińsku w latach 1381–1398. Zwrócił się o przyzwolenie na budowę kościoła w Wieliszewie do biskupa płockiego Ścibora z Radzymina, który w akcie erekcyjnym z 20 lipca 1387 r. nakazał jego wzniesienie w Wieliszewie w dobrach klasztoru kanoników regularnych z Czerwińska nad Wisłą. Jednocześnie biskup zobowiązał opata, aby dokładał starań w sprawowaniu i ubogacaniu służby Bożej, aby parafianie mieli możność korzystania z sakramentów świętych. Nowa parafia powstała z podziału parafii Chotomów. W akcie widnieją nazwy wsi: Wieliszewo (obecnie Wieliszew), Skrzyszewo (Skrzeszew), Koluszyno (Kałuszyn), Łaziska (Łajski), Truczyno (również Trutczyno – wieś zaginiona już w XVI w., leżała na północ od Wieliszewa na lewym brzegu Narwi) i Nieporęt, przydzielone jako uposażenie kościoła wieliszewskiego niezbędne do jego funkcjonowania.
Zdaniem niektórych badaczy historii, miejscowość Góra koło Nowego Dworu Mazowieckiego została wymieniona po raz pierwszy w dokumencie z 23 kwietnia 1313 r., w którym książę Siemowit za zgodą swego ojca Bolesława, księcia mazowieckiego i wiskiego, nadał niejakiemu Idźkowi (wg innych źródeł Hiczkowi) wieś Radzikowo koło Błonia wraz z immunitetem sądowym i ekonomicznym. Wśród świadków nadania w dokumencie wymieniany jest – skądinąd nieznany – Mrokota z Góry (Mrocota de Gora). Inni badacze utożsamiają wymienioną nazwę miejscowości Góra z Górą Kalwarią. Natomiast pewnym jest, że następny dokument nie budzi już kontrowersji i miejscowość Góra, a dokładnie jej dziedzic szlachetny Sędziwój z Góry, zostali wymienieni w dokumencie z 23 kwietnia 1402 r. delegata Stolicy Apostolskiej kanclerza Ścibora, ogłaszającym mieszkańcom Warszawy wykonanie bulli Bonifacego IX w sprawie przeniesienia Kapituły Zamkowej z Czerska do Warszawy i jej zreformowania. Ścibor zagroził sankcjami kościelnymi wszystkim wymienionym w dokumencie czcigodnym w Chrystusie ojcom, arcybiskupowi i biskupom. Ogłoszenie Ścibora odbyło się w obecności walecznych, dzielnych (strenuus), szlachetnie urodzonych, znamienitych mężów, panów, w tym Sędziwoja, dziedzica Góry. Wówczas Góra była własnością szlachecką.
W 1432 r. nastąpiło rozgraniczenie wsi Wieliszewo i Trutczyno, należących do klasztoru w Czerwińsku, na czele którego stał Andrzej, opat klasztoru w Czerwińsku, od wsi: Zegrze (Zgerz), Jachranka (Nyechronka) i Izbica (Gystbycza), należącymi do Jana Rogali i Jerzego Strumiłły. Rozgraniczenie dóbr zostało poprowadzone przez rozjemców stron środkiem koryta Narwi od miejsca Ustate w Zagrobach (dzisiaj Zegrze Południowe) aż do granic dziedzictwa Dębe. Wszystkie, nazwijmy je kępy, wyspy prawej połowy rzeki przypadły dziedzicom dóbr Zegrza, ale kmiecie opata otrzymali prawo wypasu bydła na nich. Zdarzenie to przedstawia dokument podpisany 20 grudnia 1432 r. w Nowym Mieście, w którym ziemski sąd zakroczymski potwierdza powyższe rozgraniczenie.
Krzysztof Klimaszewski
Ważniejsze źródła:
Codex diplomaticus Poloniae. t. 1, Warszawa 1847, s. 70 – 72,
Archiwum Główne Akt Dawnych, Zbiór dokumentów pergaminowych, sygn. 6418, Bulla papieża Hadriana IV dla klasztoru w Czerwińsku, Rzym, 18 maj 1155 r. ,
Archiwum Diecezji Płockiej, Akta wizytacji biskupich z 1719 r. oraz z 1753 r. (nr 276),
Biblioteka Narodowa, rps BOZ 70: Diversorum privilegiorum monasterii Czervinscensis ab anno 1155 ad annum 1746 copiae,
W. Kwiatkowski, Powstanie kapituły św. Jana przy zamku xx. mazowieckich w Warszawie, Warszawa 1938.
Patroni wydawnictwa:
