Pod koniec października 1944 r. wycofujące się z Jabłonny oddziały niemieckie podpaliły pałac Potockich. Wnętrza budowli zostały wypalone, a stropy uległy zawaleniu. Ocalały jedynie ściany działowe i fasada. Po nacjonalizacji pałacu w 1945 r. przystąpiono do jego odbudowy pod hasłem przywrócenia budowli do formy klasycystycznej.
Początkowo głównym inwestorem kompleksu pałacowego był Wojewódzki Urząd Konserwatorski, pod którego nadzorem w latach 1946-1947 prowadzono prace zabezpieczające. W 1951 r. rozpoczęły się roboty Pracowni Konserwacji Zabytków. Jednym z pierwszych odbudowanych obiektów była altana chińska, którą zrekonstruowano w 1952 r.
W 1953 r. pałac przejęła Polska Akademia Nauk, która przeznaczyła go na Ośrodek Pracy Twórczej i Zjazdów (później przemianowany na Dom Zjazdów i Konferencji PAN). W tym czasie pałac był już odbudowany w stanie surowym. Wykonano tynki zewnętrzne i rozpoczęto prace we wnętrzach.
Rekonstrukcję przeprowadzono według projektu Mieczysława Kuźmy, który odpowiadał również za odbudowę Starego Miasta w Warszawie. Przyjęta przez niego koncepcja odrzucała większość zmian wprowadzonych przez Henryka Marconiego podczas przebudowy w 1837 r. i zakładała nadanie pałacowi formy klasycystycznej zbliżonej do pierwotnego kształtu z XVIII w. Podejście to do dzisiaj budzi kontrowersje. Pomieszczenia pałacowe zostały zrekonstruowane wedle wyobrażeń konserwatorów, gdyż ich odtworzenie w oryginalnym kształcie nie było możliwe. Aby osiągnąć postawione cele w trakcie prac usunięto wiele detali architektonicznych i dekoracji Marconiego, które ocalały z pożaru. Salę balową odtworzono w 1955 r. W myśl założeń odbudowy nie przywrócono imponującego wystroju sali mauretańskiej aranżując ją w latach 1955-1956 w stylu klasycystycznym. W pomieszczeniu tym odkryto dwie wnęki z dobrze zachowanymi freskami z XVIII w., które uniknęły zniszczenia w ogniu.
Podczas rekonstrukcji nie zdecydowano się na rozebranie przybudówek dołożonych przez Marconiego po bokach korpusu głównego pałacu. Zmodyfikowano je jedynie zamurowując wnęki na posągi oraz dodając boniowanie.
Prace konserwatorskie nad polichromiami autorstwa Szymona Mańkowskiego i Antonia Tavelliego prowadzono w latach 1955-1956 pod kierunkiem Marii Orthweinowej, znanej z konserwacji jedynego w Polsce obrazu El Greco. W tym samym czasie sztukaterią i rzeźbami zajmował się Stanisław Kiliszek. W 1960 r. pod jego kierunkiem przeprowadzono również konserwację rzeźb na łuku triumfalnym w parku.
Wyposażeniem wnętrz pałacowych w latach 50. i 60. XX w. zajmował się Tadeusz Wierzejski. Przekazał on na ten cel część swojej prywatnej kolekcji oraz pozyskał eksponaty z magazynów Muzeum Narodowego. Niektóre stylowe meble wykonano w Zakładach Wytwórczych Mebli Artystycznych w Henrykowie.
W latach 1954-1955 pod kierunkiem Tadeusza Altendorfa przeprowadzono budzącą dyskusje rekonstrukcję oranżerii, którą w 1944 r. Niemcy wysadzili w powietrze. W trakcie prac nie odtworzono przybudówki oranżerii w kształcie baszty projektu Szymona Bogumiła Zuga. Uznano ją za zbyt odbiegającą od stylu klasycystycznego. Dodano również balustradę tralkową w miejsce poprzedniej nadbudówki. Budynek oranżerii po odbudowie przeznaczono na zbiory archiwalne PAN.
Sala mauretańska w wystroju sprzed 1944 r., z którego rekonstrukcji zrezygnowano podczas obudowy pałacu („Światowid”, nr 44 (117) z 30 X 1926 r.)
Projekt restauracji szczęśliwie ocalałych z wojny oficyn przygotowała w 1953 r. Elżbieta Trębicka. Proponowała ona również przebudowę stajni na hotel dla pracowników i gości PAN. Ostatecznie oficyny zostały restaurowane w latach 1959-1962 pod kierunkiem Tomasza Kornackiego. Lewą oficynę (Pawilon Królewski) przeznaczono na potrzeby Klubu Dyplomatycznego, a w prawej (Pawilon ks. Józefa) umieszczono hotel PAN. Restauracja stajni, które wówczas były jeszcze dobrze zachowane i zamieszkane, nie doszła do skutku.
Projekt rekonstrukcji parku przeprowadzono w latach 1953-1956 według projektu Gerarda Ciołka. Proponowane wówczas rozwiązania zakładały szereg inwestycji budowlanych, których nigdy nie zrealizowano, a które nie miały nic wspólnego z historycznym wyglądem okolic pałacu. W sąsiedztwie łuku triumfalnego przewidywano utworzenie kortów tenisowych. W parku miano zainstalować 65 latarni elektrycznych. W niecce pomiędzy pałacem a wałem przeciwpowodziowym planowano basen z kanałem połączonym przepustem z Wisłą. Wzdłuż kanału miało powstać 6 małych fontann. Na zboczu wału projektowano kaskadę zwieńczoną dużą fontanną. W miejscu gazonu przed frontem pałacu miał powstać kanał w kształcie pierścienia z 4 mostami i fontanną lub okrągły basen z wysepkami. Planowano również wybudowanie przy pałacu tarasu z balustradami. Znajdująca się na uboczu parku muszla koncertowa miała zostać zrekonstruowana i stać się częścią dużego amfiteatru.
Odbudowie pałacu w Jabłonnie towarzyszyły kontrowersyjne zmiany w jego wyglądzie. Powodowane były one względami ideologicznymi rodzącej się epoki socrealizmu oraz niechęcią ówczesnych konserwatorów do architektury XIX w. Rekonstrukcja, która miała przywrócić zespołowi pałacowemu stan najbardziej pierwotny nadała mu zupełnie nowy, nieznany wcześniej wygląd. Szczęśliwie zmiany te nie miały wpływu na urokliwy charakter tego miejsca.
Rafał Degiel
Ważniejsze źródła:
- H., Ośrodek Pracy Twórczej Polskie Akademii Nauk w b. pałacu Potockich w Jabłonnie, „Stolica”, nr 2 (316) z 10 I 1954, s. 6-7,
- Narodowy Instytut Dziedzictwa, Teki Ciołka,
- Muzeum Historyczne w Legionowie, Zbiór planów rekonstrukcji parku w Jabłonnie Gerarda Ciołka.
