Początki działalności Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) w Wieliszewie sięgają marca 1917 r., kiedy to młodzi wieliszewiacy zgłosili się do punktu organizacyjnego POW w Chotomowie. W maju 1918 r. powstał w Wieliszewie punkt organizacyjny POW. 11 listopada 1918 r. pododdział POW z Wieliszewa pod dowództwem Aleksandra Dłutka ps. „Wieliszewski” opanował koszary w Zegrzu Południowym. Dzieje żołnierzy POW zbadał i opisał w 2020 r. dr hab. Jacek Emil Szczepański w książce „Peowiacy i ich losy (Jabłonna, Chotomów, Krubin, Wieliszew)”.
10 sierpnia 1914 r. z inicjatywy przybyłych z Galicji Karola Rybasiewicza z Polskich Drużyn Strzeleckich i Adama Koca ze Związku Strzeleckiego doszło w Warszawie do połączenia obydwu tych organizacji. Po ich połączeniu powstał konspiracyjny związek wojskowy skierowany militarnie i politycznie przeciwko Rosji. Na jego czele stanął Karol Rybasiewicz ps. „Wilczyński”, a jego zastępcą został Adam Koc. Organizacja uznała zwierzchnictwo Józefa Piłsudskiego jako komendanta Wojsk Polskich. W pierwszym okresie istnienia organizacji używającej nazwy Polski Związek Wojskowy koncentrowano się głównie na szkoleniu wojskowym, gromadzeniu broni oraz pracach wywiadowczych. Przygotowywano się również do działań na wypadek zajęcia przez Niemców Warszawy w październiku 1914 r. W tym czasie Piłsudski, popierając warszawską inicjatywę, skierował do Warszawy 13 października 1914 r. swojego emisariusza, a zarazem nowego komendanta ppor. Tadeusza Żulińskiego. To on właśnie po objęciu dowództwa 22 października 1914 r. nadał nazwę organizacji – Polska Organizacja Wojskowa.\
Początki POW w Wieliszewie sięgają marca 1917 r. Wówczas Polikarp Wróblewski – ps. „Wyrwa” (1898–1983), komendant punktu organizacyjnego POW w Chotomowie, przyjął do tworzonego pododdziału kilku ochotników z Wieliszewa, głównie synów miejscowych gospodarzy. Wśród nich znaleźli się m.in. Jan Gruczek ps. „Słowik” ur. 13/25 czerwca 1897 r. w Wieliszewie i Stefan Kuczyński ps. „Rozmysław” ur. 1/13 września 1895 r. także w Wieliszewie. Przysięgę złożyli przed Dobiesławem Damięckim ps. „Sułkowski” – przedstawicielem obwodu praskiego POW. Obwód ten powstał po zmianie struktury organizacyjnej po przeprowadzonym zaciągu do organizacji wśród młodzieży wiejskiej, mieszkającej na obszarach podwarszawskich. 16 lutego 1917 r. z Okręgu IB Warszawa-Miasto (poszerzonym o przyległe wsie podwarszawskie) powstały trzy duże obwody:
– Obwód „A” Praga – z dowódcą Stefanem Marciniakiem ps. „Bruzda”,
– Obwód „B” Wola – z dowódcą Henrykiem Grużewskim ps. „Socha”,
– Obwód „C” Mokotów – z dowódcą Stanisławem Paprockim ps. „Boleszczyc”.
Obwód praski obejmował tereny od Wawra i Grochowa przez warszawską Pragę aż do Nowego Dworu i Zakroczymia włącznie. Należały do niego m.in. wsie Jabłonna, Chotomów, Góra, Olszewnica Stara i Nowa, Krubin, Wieliszew, Nieporęt, stacja kolejowa Jabłonna.
Polikarp Wróblewski stworzył silny pododdział złożony z młodych mieszkańców Chotomowa, Krubina, Olszewnicy Starej i Nowej, Wieliszewa oraz osady przy stacji kolejowej Jabłonna (dzisiaj Legionowo). To on, po ukończeniu kursu instruktorskiego POW w Buchniku, przeprowadził wstępne szkolenie wojskowe z nowo zaciągniętymi peowiakami. Później po utworzeniu wieliszewskiego POW instruktorem został Jakub Sobelson ps. „Kubuś”, peowiak oddelegowany do Wieliszewa z obwodu praskiego.
W 1918 r. P. Wróblewski znacząco rozwinął struktury POW poprzez utworzenie kolejnych punktów organizacyjnych. W życiorysie z 1931 r. podał: W maju 1918 r. zorganizowałem nowe punkty organizacyjne P.O.W. Krubin i Wieliszewo nad Narwią.
Wśród członków POW w Wieliszewie aktywny był w tamtym czasie m.in. Antoni Kwiatkowski, doświadczony wojskowy – dowborczyk, który w styczniu 1915 r. został powołany do służby wojskowej w armii rosyjskiej, skąd przeszedł do I Korpusu Polskiego w Rosji dowodzonego przez gen. J. Dowbora-Muśnickiego. Po rozbrojeniu tej formacji przez Niemców w 1918 r. Kwiatkowski powrócił do rodzinnego Wieliszewa i 15 sierpnia 1918 r. wstąpił do POW.
Ponadto w 1918 r. komendę nad wieliszewskim oddziałem POW objął Aleksander Dłutek ps. „Wieliszewski”, członek warszawskiej POW, urodzony w 1897 r. w Wieliszewie. Był on jednym z miejscowych peowiaków, obok Jana Trzaskomy (późniejszego księdza) z Olszewnicy Nowej, którzy najwcześniej podjęli działalność niepodległościową, sięgającą czasów sprzed wybuchu I wojny światowej.
Pododdział w Wieliszewie dysponował dwoma karabinami Mosin i rewolwerem Nagant z zapasem amunicji. W 1915 r. pozyskali je od żołnierzy rosyjskich Jan Gruczek i jego koledzy. Później, gdy wstąpili do POW broń przeszła na uzbrojenie wieliszewskiego pododdziału. Jeden z karabinów ukrywał Stanisław Kozłowski, peowiak z Wieliszewa. Ćwiczenia wojskowe peowiaków odbywały się często nocami, m.in. w piwnicach gorzelni w folwarku w Wieliszewie. Jak wspominał Stefan Kuczyński ps. „Rozmysław” szkoleniem kierowali studenci-instruktorzy z Warszawy. Poza tym członkowie wieliszewskiej POW prowadzili rozpoznanie wojsk okupacyjnych stacjonujących w Zegrzu. W tym okresie był to II batalion szkolny ze zgrupowania niemieckiej piechoty zapasowej. Peowiacy agitowali miejscową ludność. Roznosili ulotki i konspiracyjne czasopisma „Rząd i Wojsko”, „Komunikaty Informacyjne”, które dostarczała im z obwodu praskiego POW Zuzanna Wróblewska ps. „Hanka”.
Peowiacy z Wieliszewa utrzymywali kontakty z żołnierzami Legionów Polskich, którzy zostali zakwaterowani w koszarach w Zegrzu Południowym. Początkowo z 3. i 4. pułku piechoty, a od czerwca 1917 z 5. pułku. Obserwowali oni przemarsze i ćwiczenia legionistów odbywające się w okolicach Wieliszewa. Nielegalnie przekazywali im amunicję karabinową, której przydziału odmówili Niemcy.
Na marginesie 6 lipca 1917 r., w pierwszą rocznicę bitwy pod Kołodziejami na Polesiu Wołyńskim, w której ponieśli śmierć dowódcy I i II batalionu 5. pułku piechoty Legionów Polskich, mjr Wyrwa-Furgalski oraz kpt. Sława-Zwierzyński, w kościele w Wieliszewie została odprawiona uroczysta msza święta żałobna za śp. dowódców i za wszystkich poległych oficerów i żołnierzy.
Również należy wspomnieć, że w tym okresie wieliszewska POW znalazła się w konflikcie z miejscowym księdzem proboszczem Dionizym Prusińskim, który stał w opozycji do ruchu peowiackiego skupionego wokół J. Piłsudskiego. Według przekazu Jana Gruczka ps. „Słowik” peowiacy próbowali przeciwstawiać się wpływom: zwalczającego nas miejscowego proboszcza, który nie wahał się otwarcie przeciwko P.O.W. występowania z ambony, nazywając nas żydowską organizacją, a to z tego powodu, że ćwiczeniami kierował ob. Sobelson Jakób ps. „Kubuś”, żydek.
10 listopada 1918 r. dowódca wieliszewskiego POW Aleksander Dłutek otrzymał rozkaz zajęcia garnizonu niemieckiego w Zegrzu. Stanął on na czele 10–12-osobowego pododdziału. Na akcję wyruszyli Antoni Kwiatkowski, Jan Gruczek, Stefan Kuczyński, Marceli Dubski, Stanisław Kozłowski i inni. Zabrali ze sobą także kilku młodych, niezrzeszonych ochotników z Wieliszewa. Uzbrojeni w dwa rosyjskie karabiny Mosin i pistolet Nagant rozbroili 11 listopada po południu posterunki niemieckie w Zegrzu Południowym. Niemcy nie stawiali oporu. Po zajęciu części koszar A. Dłutek z A. Kwiatkowskim opracowali system wart wewnętrznych. Oddział wieliszewski był jednak za mały, aby opanować całą twierdzę Zegrze, dlatego 11 listopada 1918 r. wieczorem przysłano do Zegrza około 20-osobowy pododdział Polskiej Organizacji Wojskowej z warszawskiej Pragi. Dowodził nim Eugeniusz Jurkowski ps. „Grabiński”, dowódca 3. plutonu z obwodu I praskiego POW. Objął on dowództwo nad wszystkimi siłami POW w twierdzy Zegrze.
Później po odzyskaniu niepodległości niektórzy z wieliszewskich peowiaków zasilili szeregi tworzonego Wojska Polskiego: m. in. Aleksander Dłutek, Jan Gruczek, Stefan Kuczyński, Antoni Kwiatkowski.
Ważniejsze źródła:
1.J.E. Szczepański, Peowiacy i ich losy (Jabłonna, Chotomów, Krubin, Wieliszew), Warszawa 2020.
