Andrzej Stanisław Kostka Załuski herbu Junosza zapisał się na kartach historii Wieliszewa uzyskaniem pozwolenia lokacji miasta. Przywilej lokacji nie został jednak zrealizowany i Wieliszew do dzisiaj pozostaje wsią.
Andrzej Załuski urodził się 2 grudnia 1695 r. w Jedlińsku koło Radomia, a zmarł 16 grudnia 1758 r. w Kielcach. Pełnił wiele zaszczytnych funkcji zarówno kościelnych, jak i państwowych. Był między innymi biskupem płockim (1733–1736), biskupem łuckim (1736–1739), potem objął biskupstwo chełmińskie, a 2 maja 1746 r. został biskupem krakowskim. Najważniejszy z urzędów państwowych, jakie otrzymał, to kanclerz wielki koronny (9 listopada 1735 r.).
W 1738 r. Załuski został również opatem komendatoryjnym kanoników regularnych w Czerwińsku. Wieliszew od połowy XIII w. (pierwsza wzmianka 10 lutego 1254 r.) był w posiadaniu czerwińskiego zakonu kanoników regularnych św. Augustyna. Załuski, jako opat komendatoryjny czerwińskiego zakonu, podjął starania o uzyskanie przywileju na założenie miasta we wsi Wieliszewo. Wyjaśnienia wymaga, że Załuski był opatem komendatoryjnym zakonu, czyli mianowanym przez nuncjusza papieskiego i nie do końca akceptowanym przez konwent zakonu w Czerwińsku. W przeszłości istniały duże nieporozumienia pomiędzy narzuconymi opatami a konwentem. W bulli nominacyjnej Andrzeja Załuskiego z 20 grudnia 1738 r. jest zastrzeżenie, że przy oddaniu mu opactwa należy przeprowadzić rozdział dóbr klasztornych zgodnie z artykułem III i IV konkordatu wschowskiego. Stąd, by zakończyć spory, 21 maja 1740 r. w klasztorze czerwińskim wprowadzono w życie podział dóbr klasztornych na dwie części. Tegoż dnia wybrany też został przez zakonników na ich opata klasztornego Jan Fabian Zdzieborski, prepozyt kościoła św. Jerzego w Warszawie i kościoła w Borzęcinie. W poprzednich latach sprawował on między innymi obowiązki prepozyta w kościele w Wieliszewie.
Po podziale dóbr, Wieliszew znalazł się w części opactwa komendatoryjnego w Czerwińsku i jej komendatariusz mógł czerpać z niej dochody. Bez wątpienia troska o wzrost dochodów spowodowała, że starania biskupa Załuskiego zakończyły się na początku 1745 r. uzyskaniem przywileju lokalizacyjnego miasta dla Wieliszewa. W Księgach Pieczętnych (Sigillata) Metryki Koronnej Królestwa Polskiego, zawierających krótkie regesty dokumentów wystawionych w kancelarii koronnej, w księdze nr 25 pod datą 9 stycznia 1745 r. znajduje się wpis o nadaniu pozwolenia na lokację miasta dla Łomny i Wieliszewa:
Pozwolenie Erekcyey Miasteczek Łomien y Wieliszewa do Opactwa Czerwińskiego Należących Wielebnemu w Bogu Xiędzu Andrzejowi Załuskiemu Biskupowi Chełmińskiemu Opatowi Kommendaturyuszowi Czerwińskiemu Kanclerzowi Wielkiemu Koronnemu.
Przywilej lokacji miasta nie został jednak zrealizowany i Wieliszew do dzisiaj pozostaje wsią. Po przeniesieniu do Krakowa biskupa Załuskiego, nowym opatem komendatoryjnym został w 1746 r. Michał z Granowa Wodzicki herbu Leliwa (ur. 3 października 1687 r. w Krakowie, zm. 1 stycznia 1764 r. w Warszawie), który już nie dokończył zamierzeń swojego poprzednika.
Nie istnieją spisy ludności Wieliszewa z okresu starań biskupa Załuskiego o prawo lokacji miasta dla Wieliszewa. Jedynym źródłem opisującym Wieliszew jest protokół wizytacji biskupiej parafii Wieliszew z 1753 r.
Pozwolenie lokacji miasta dla Wieliszewa
(Księgi Pieczętne [Sigillata] Metryki Koronnej, zbiory AGAD)
Przybliżmy jego fragmenty w oryginalnym brzmieniu:
Wieś Wieliszewo do obecnej chwili w posiadaniu opactwa czerwińskiego najjaśniejszego i najczcigodniejszego pana Wodzickiego prokanclerza Królestwa, tymczasowego administratora opactwa na terenie warszawskim dziekanatu Radzymińskiego: w tej wsi kościół drewniany nowy z dwiema wieżami, których kopuły, czyli szczyty, przez obecnego rektora kościoła pokryte zostały blachą. Przez niego też ściany dookoła deskami zostały obwiedzione i pokryte w roku 1742, drewnianymi dachówkami nowo pokryty. (…).
Wsie, [które] podlegają trosce o dusze [parafii wieliszewskiej]
Wieliszewo, Łaziska, Skrzyszewo, Kołuszyno, Topolina, Przewoz, w których liczba [osób] do wielkanocnej spowiedzi sprowadza się do liczby 582 ludzi, wszyscy [zostali] wyspowiadani na Wielkanoc i przyjęli komunię, znają przykazania wiary i zachowują je. W parafii nie ma żadnych grzechów publicznych, ani żydów, ani heretyków (…)
Na koniec protokołu wizytacji parafii jest podana liczba wszystkich parafian wieliszewskiej parafii:
10. Liczba parafian wraz z przybyszami wynosi 587.
Jak widać z liczby parafian, w samym Wieliszewie zapewne nie było zbyt dużo mieszkańców, którzy w przeważającej większości utrzymywali się z rolnictwa, o czym świadczą wpisy w księgach metrykalnych parafii, zachowanych od 1808 r. Wydaje się że pomysł opata Załuskiego lokacji miasta dla Wieliszewa, był zbyt wygórowany i stąd pozostał niezrealizowany.
Krzysztof Klimaszewski
Ważniejsze źródła:
Księgi Pieczętne (Sigillata) Metryki Koronnej, 1658-1794, księga 25 „Cancellariatu — Andreae Stanislai Kostka -Załuski — supremi Regni Poloniae cancellarii — . Liber metrices sigillatorum”, AGAD,
Akta Wizytacji Biskupich nr 276 z 1753 r., ADP.
Patroni wydawnictwa:
