Późnym latem 1944 r. sowiecka ofensywa strategiczna „Bagration” zakończyła się na linii Wisły i Narwi. Rosjanie zdobyli jednak przyczółki po drugiej stronie obu rzek: baranowsko-sandomierski (lipiec), warecko-magnuszewski (sierpień) oraz różański (wrzesień) i serocko-pułtuski (wrzesień). Walki o ten ostatni skrawek ziemi trwały dwa miesiące, były trudne, zażarte i pochłonęły wiele ofiar.
5 września 1944 r. w godzinach porannych maszerujące od Lubiela przez Pniewo oddziały sowieckiej 65. Armii gen. płk. Pawła Batowa z 1. Frontu Białoruskiego wyszły nad Narew na odcinku Popławy-Łacha. Ogromne siły składające się z trzech korpusów znalazły się w pasie o szerokości nieco ponad 20 km i głębokości 30 km. Do forsowania Narwi wyznaczono w pierwszym rzucie dziewięć batalionów. Terenu po drugiej stronie bronił 2. Korpus Armijny gen. Waltera Weissa.
Pierwsza próba pokonania rzeki „z marszu” – na wprost Pułtuska – nie powiodła się. Podobnie było w Wierzbicy koło Serocka. Ostatecznie Rosjanom udało się przeprawić brodem pod Karniewkiem a potem, po uchwyceniu terenu, uruchomiono inne przeprawy, razem dziewięć, między innymi dwie blisko Serocka (Wierzbica i Klusek). Przez kolejne cztery dni przyczółek był poszerzany. Jego łukowy obwód biegł ostatecznie po linii Wierzbica – Góry Pobyłkowskie – Budy Ciepielińskie – Piskornia – Obrębek – Łubienica. 9 września 1944 r. nadszedł rozkaz przejścia do obrony stałej. Armia Batowa została wówczas ugrupowana w dwa rzuty: sześć dywizji piechoty na przyczółku, dwie dywizje i korpus pancerny na drugim brzegu Narwi.
Od 4 października Niemcy podejmowali próby likwidacji rosyjskiego przyczółka. Wykorzystując zaskoczenie (zawiodło radzieckie rozpoznanie) i angażując duże siły uderzyli od strony Bud Ciepielińskich oraz Kępiastego i Dębinek. Ostatecznie jednak zostali odparci i ponieśli olbrzymie straty – zginęło 20 tys. żołnierzy, zniszczono 400 czołgów i innych wozów pancernych oraz 130 dział. Duże straty były też po stronie sowieckiej.
12 października 1944 r. oddziały 65. Armii, wzmocnione 8. Korpusem Pancernym i 47. Korpusem Armijnym, przeszły do kontrnatarcia i rozszerzyły przyczółek. 20 października Rosjanie zajęli Serock. Uderzenie zaczęło się jednak wcześniej, rankiem 19 października, atakiem 71. Dywizji Piechoty wspartym ośmioma kutrami Flotylli Dnieprzańskiej, z tego dwoma uzbrojonymi w wyrzutnie rakietowe, słynne „Katiusze”. Następnego dnia nastąpił skoordynowany atak piechoty od strony Wierzbicy oraz desantu wysadzonego z kutrów na brzegu. Oczyszczanie miasta z Niemców trwało do wieczora. Jeszcze w trakcie walk Rosjanie zawiesili swoją flagę na serockim kościele.
Plan natarcia z przyczółka serocko-pułtuskiego w 1945 r. (P. Batow, Znad Narwi do Wisły i Gdańska, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1971, t. XVI, s. 171).
Do 22 października Niemcy bronili się na przedpolu fortów w Zegrzu. Walczyli tam jednak żołnierze o niskim morale i słabym wyszkoleniu: volksdeutsche i Ukraińcy z pułku SS „Germania”. Najdłużej Niemcy stawiali opór w Izbicy, do 25 października, skąd wycofali się na pozycję w okolicach Dębego. Pod koniec października 1944 r. Rosjanie przeszli do obrony. W wyniku październikowych walk rosyjski przyczółek został powiększony. Jego obwód biegł po linii Zegrze – Dębe – Święciennica – Budy Ciepielińskie – Piskornia – Łubienica.
14 stycznia 1945 r. ruszyła kolejna wielka ofensywa sowiecka. Przyczółek serocko-pułtuski stał się podstawą wyjściową działań zaczepnych 65. Armii na kierunku Nasielsk – Płońsk – Sierpc z zamiarem wyjścia na linię Drwęcy. Do 26 stycznia jednostki armii zajęły Nasielsk, Nowe Miasto, Raciąż, Płońsk, Sochocin i Brodnicę. Do 11 lutego opanowano przyczółek na Wiśle w rejonie Świecia, skąd 65. Armia przeszła do natarcia na Gdańsk.
Rosjanie, którzy polegli w czasie walk na przyczółku na jesieni 1944 r. w okolicach Serocka zostali pochowani w wielu pojedynczych i zbiorowych mogiłach. Na terenie Serocka trzy duże mogiły znajdowały się wzdłuż ulicy Pułtuskiej (łącznie 100 pochowanych żołnierzy) oraz między ulicą Kościuszki a Radzymińską (4 żołnierzy). Na obszarze koszar w Zegrzu pochowano 8 żołnierzy, prawdopodobnie zmarłych z ran w tutejszym szpitalu przyfrontowym. W latach 80. XX w. cmentarz w Zegrzu, a właściwie obramowania nagrobków i obelisk, przeniesiono z powodu budowy drogi o kilkadziesiąt metrów, gdzie znajduje się do dzisiaj jako nekropolia symboliczna. Pojedyncze mogiły poległych na przyczółku rozrzucone były także na terenie walk, między innymi w okolicach Kępiastego i Dębinek. Po wojnie ciała poległych ekshumowano i przeniesiono na cmentarz wojenny utworzony w 1948 r. w Kleszewie koło Pułtuska.
Ważniejsze źródła:
P. Batow, W marszu i w boju, Warszawa 1963,
A. Kaczyński, Desant na Serock, Flotylla Dnieprzańska na Bugu i Narwi 1944 – 1945 – cz. I, toiowo.eu, 2020,
A. Kaczyński, Ukraińscy ochotnicy z dywizji Waffen SS „Wiking” w walkach pod Wieliszewem
i Serockiem w 1944 r., „Rocznik Legionowski” 2019, t. XII,
A. Pylcyn, Byłem dowódcą oficerskiej kompanii karnej Armii Czerwonej, Warszawa 2009.
Mirosław Pakuła
