1 stycznia 2023 r. minęło 100 lat od zwrotu Serockowi praw miejskich odebranych przez Rosjan w 1870 r. Odzyskanie statusu było aktem sprawiedliwości historycznej i potwierdzeniem tego, że miejscowość nigdy nie utraciła miejskiego charakteru.
Pierwsza wzmianka o Serocku pojawiła się falsyfikacie mogileńskim spisanym ok. 1155 r. – wykazie posiadłości i dochodów klasztoru benedyktynów w Mogilnie. Przyjmuje się, że dokument podawał stan z 1065 r., czyli z okresu założenia klasztoru przez Bolesława Śmiałego.
Ważnym wydarzeniem w dziejach Serocka była lokacja miasta. Data nadania praw miejskich nie jest dokładnie znana, przyjmuje się jednak rok 1417 w którym książę Janusz I Starszy nadał Piotrowi Bandostowi z Błędostowa wójtostwo w Serocku. Potwierdzenie nadania praw miejskich nastąpiło w dokumencie księcia z 1425 r. Samorząd Serocka skład się z burmistrza z radą oraz wójta z ławą. Książę Janusz potwierdził immunitet sądowy miasta, uwolnił mieszkańców od płacenia ceł na terenie księstwa oraz pozwolił postawić wagę, z której miasto mogło czerpać korzyści.
Smutnym wydarzeniem w dziejach miejscowości była utrata praw miejskich. Serock został włączony administracyjnie jako osada do gminy Zegrze. Stało się to na podstawie postanowienia Komitetu Urządzającego w Królestwie Polskim z 30 stycznia (11 lutego) 1870 r. Podstawą decyzji Komitetu był ukaz cara Aleksandra II z 1 (13) czerwca 1869 r. Serock znalazł się wśród 336 miejscowości na terenie Królestwa Polskiego, które przestały być miastami w latach 1869-1870. Prawa miejskie postanowiono odebrać miastom liczącym poniżej 3 tys. mieszkańców, tym w których co najmniej 50% mieszkańców trudni się uprawą roli, oraz tym o dochodzie rocznym mniejszym niż 1500 rubli. Serock znalazł się w grupie miast spełniających te kryteria.
Fragment postanowienia Komitetu Urządzającego w Królestwie Polskim z 30 stycznia (11 lutego) 1870 r. dotyczący utraty praw miejskich przez Serock (Podlaska Biblioteka Cyfrowa)
Mimo utraty praw miejskich rosła liczba mieszkańców Serocka osiągając na przełomie XIX i XX w. 5 tysięcy. Po wielkim pożarze miasta w 1893 r. nastąpił rozwój inwestycyjny. W okresie I wojny światowej w osadzie uaktywniły się działania społeczne, które niewątpliwie świadczyły o miejskim charakterze Serocka. Powołano Komitet Miejski, zorganizowano Straż Obywatelską, szkoły oraz ochronkę dla dzieci.
Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę sprawa zwrotu praw miejskich leżała na sercu serockiej społeczności. 20 marca 1920 r. na zebraniu mieszkańców Serocka, uchwalono, że należy czynić starania o odzyskanie praw miejskich. Potem przyszedł czas walk z bolszewikami, a później entuzjazm serocczan nieco opadł – bano się skutków finansowych i rozpatrywano odroczenie procesu. W te tony uderzyły też władze powiatu pułtuskiego, które uznały, że Serock nie podoła wydatkom na utrzymanie administracji miejskiej. Zwołano zebranie mieszkańców gminy Zegrze do której należał Serock – opowiedziano się za najrychlejszym umiastowieniem Serocka. Władze wojewódzkie też były za i dlatego władze państwowe zdecydowały o utworzeniu miasta.
Odzyskanie praw miejskich nastąpiło 1 stycznia 1923 r. na mocy Rozporządzenia Rady Ministrów z 27 listopada 1922 r. podpisanego przez premiera Juliana Nowaka. Pierwszym burmistrzem został Józef Jasiobędzki, uprzedni wójt gminy Zegrze, a jeszcze wcześniej kierownik poczty. Serock liczył wówczas 4,6 tys. mieszkańców. Magistrat mieścił się w budynku zajmowanym wspólnie z władzami gminy Zegrze. Ten drewniany obiekt znajdował się na rogu ulic Pułtuskiej i Radzymińskiej i był siedzibą władz miasta aż do końca lat 70. XX w.
W okresie dwudziestolecia międzywojennego miasto rozwijało się i wzrastała liczba ludności – w 1931 r. przekroczyła 6 tys. Rozkwit Serocka przerwała II wojna światowa. Niemcy wkroczyli do miasta już 9 września 1939 r. Rozpoczął się tragiczny okres w dziejach Serocka. W czasie okupacji niemieckiej miasto stopniowo wyludniało się, a latem 1944 r. Niemcy wysiedlili wszystkich pozostałych mieszkańców – w związku z organizowaniem na Narwi obrony przed zbliżającymi się Rosjanami. Armia Czerwona zajęła miasto 20 października 1944 r. Wskutek intensywnych walk budynki w dużej części Serocka legły w gruzach. Po wojnie miasto długo dźwigało się z upadku. Pewne ożywienie nastąpiło po wybudowaniu Jeziora Zegrzyńskiego w 1963 r., lecz za czasów PRL-u Serock nadal miał charakter prowincjonalny.
Odzyskanie praw miejskich – Dziennik Ustaw 1922, nr 106, poz. 981 (isap.sejm.gov.pl)
Przemiana ustrojowa, jaka nastąpiła po wyborach z 4 czerwca 1989 r., w bardzo istotny sposób wpłynęła również na Serock. Przełomem było powołanie samorządu terytorialnego, który został zniesiony przez komunistów w 1950 r. i zastąpiony radami narodowymi. 27 maja 1990 r. odbyły pierwsze wolne wybory do rad gmin i miast. Ich powstanie było początkiem budowy społeczeństwa obywatelskiego. Na burmistrza Serocka wybrano wówczas Sylwestra Sokolnickiego. Od 2018 r. stanowisko to piastuje Artur Borkowski.
Przez ponad 30 lat Serock zmienił się nie do poznania. Dokonano rewaloryzacji historycznego układu urbanistycznego, powstało wiele nowych obiektów mieszkalnych i użytkowych. Miasto rozwinęło się także w sferze społecznej, kulturalnej i sportowej.
Mirosław Pakuła
