W dziejach Wieliszewa społeczność żydowska nie była zbyt liczna wśród mieszkańców wsi. Początkowo byli to arendarze czyli dzierżawcy miejscowych karczm, a więc karczmarze, szynkarze. Potem stopniowo pojawiali się głównie drobni handlarze i rzemieślnicy oraz kolejni właściciele folwarku w Wieliszewie i na końcu właściciele willi letniskowych, wywodzący się głównie z warszawskiej finansjery żydowskiej, którzy na początku lat 30. ubiegłego wieku nabyli parcele w pobliżu stacji kolejowej Wieliszew.
Pierwsza wzmianka o Żydach jako mieszkańcach Wieliszewa w znanych autorowi źródłach historycznych, pojawia się w protokole wizytacji biskupiej parafii Wieliszew przeprowadzonej 26 września 1739 r. Zapisano w nim, że w Wieliszewie mieszkał Żyd Jakub Niewierny, pochodzący z Pomiechowa. Był on karczmarzem, który zawarł umowę dzierżawy miejscowej karczmy i propinacji. Później w protokole z wizytacji w 1753 r. zapisano, że w parafii Wieliszew nie ma Żydów. Żydzi ponownie pojawiają się w protokole z kolejnej wizytacji w latach 1775-1776: Inszej religii przeciwnej nie mający oprócz Żydów niedawno w przeszłym roku osadzonych (…) Ludzi do Kościoła katolickiego inszej religii, lutrów i kalwinów nie znajduje się oprócz Żydów po karczmach dworskich szykujących, którzy ani szkół ani synagog i cmętarzów nie mają, ale się chowają w Radzyminie.
Przeglądając akta stanu cywilnego gminy Wieliszew (1808-1825), możemy natknąć się na mieszkańców Wieliszewa, nazywanych wówczas starozakonnymi, lub wyznania mojżeszowego. Jako przykład niech posłuży akt urodzenia spisany 12 grudnia 1808 r. przez proboszcza Piotra Chotkowskiego, przed którym stawił się Starozakonny Boruch Zeyman Jekowicz lat trzydzieści trzy liczący Arendarz Karczmy Proboszczowskiey w tey wsi od lat kilku zamnieszkały i okazał Nam Dziecię płci żeńskiey, które się urodziło w Karczmie Proboszczowskiey, to iest w domu tym w którym tenże Starozakonny mnieszka na Dniu trzecim mniesiąca Października roku bieżącego o godzinie Dziewiątey wieczorney, oświadczając że iest spłodzone z niego i Racheli z Jonow pochodzącey, teyże Religij lat dwadzieścia osm liczącey iego małżonki, i że życzeniem iego iest nadać mu Imię Ryfka.
Rok później, 29 grudnia 1809 r. stawił się Starozakonny Kelman Noszen lat dwadzieścia dziewięć liczący, sprawuiący obowiązki Dozorcy Propinacyi w tych Dobrach wieliszewskich i w tey wsi zamieszkały i okazał nam Dziecię płci żeńskiey, które się urodziło w Domu Dominialnym pod Numerem Pierwszym na Dniu dwudziestym pierwszym Miesiąca i Roku bieżącego o godzinie czwartey rano, oświadczaiąc że iest spłodzone z niego i Nuchy z Abrachamowiczów tegoż wyznania moyżeszowego lat dwadzieścia trzy liczącey iego małżonki, i że życzeniem iego nadać mu Imię Faygi. Świadkami okazania dziecka byli starozakonni Boruch Jekowicz Zeyman i Szlama Moszkowicz, szynkarze z Wieliszewa.
Akt urodzenia Fajgi, córki Kelmana Noszena i Nuchy z Abrachamowiczów, mieszkańców Wieliszewa w dniu 21 grudnia 1809 r. (Archiwum Państwowe w Warszawie, Oddział w Grodzisku Mazowieckim, zespół 689, Akta stanu cywilnego gminy Wieliszew z 1809 r., s. 14)
Następnie 2 kwietnia 1815 r. inny starozakonny Troim Herszkowicz, lat 28, dozorca propinacji wieliszewskiej wraz ze swoją małżonką Mindlą z Gierszonow (lat 24) zostali rodzicami syna Jokoba, urodzonego w domu dominalnym zwanym browar. Świadkami przy sporządzaniu aktu urodzenia byli także starozakonni: szynkarz Mosiek Abrahamowicz i pakciarz Jakob Borkowicz obydwaj zamieszkali w Wieliszewie. W tym samym roku 9 maja proboszcz Chotkowski sporządził akt małżeństwa, w którym panna Sura Abrahamowiczowna podług Zapowiedzi Gminy Radzymińskiey świadectwa, a podług Zaświadczenia Kahatu Radzymińskiego Maryana Abrahamowiczowna, dowodząca świadectwem Kohatu Radzymińskiego, iż skończyła rok dwudziesty wieku swego, która dotąd przy matce swoiey zastaie, w assystencyi matki swoiey Starozakonney Ryfki z Catkowiczow Abrahamowey Aranowiczowey wdowy w Wieliszewie zamieszkałey w Karczmie, Szynkuiącey Trunek Arendarski, która złożyła Akt Zeyścia Oyca swojego Starozakonnego Aranowicza Abrahama wyięty z Ksiąg Cywilnych Gminy Wieliszewskiey pod Rokiem Tysiąc osmset czternastym zawarła związek małżeński z Joskiem Mośkiewiczem synem Mośka Kielmanowicza, utrzymującego arendę we wsi Sokołówek w gminie załubickiej i Irty z Joskowiczów Kielmanowiczowej. Jednym z 4 świadków małżeństwa był Lewek Bąkowicz, lat 38, trudniący się handlem, zamieszkały w Wieliszewie.
Natomiast pierwszym żydowskim właścicielem majątku ziemskiego Wieliszew (nie licząc chwilowych posiadaczy Abrahama Gerszona Rejcherta oraz Eleazara i Markusa Krollów) został Nehemiasz Wejssberg, który na mocy aktu kupna-sprzedaży zawartego 1 (13) lipca 1877 r. za sumę 45 tysięcy rubli w srebrze nabył go od Waleriana Baczyńskiego. Następnym właścicielem folwarku w Wieliszewie był August Niepros (nie był żydem), który nabył folwark 29 marca 1889 r. na publicznej aukcji zorganizowanej przez Warszawski Sąd Okręgowy za cenę za 52.400 rubli, a już 13 czerwca 1889 r. za 55.377 rubli i 61 kopiejek odsprzedał folwark Lejzorowi Bregmanowi, synowi Mowszy. Spadkobiercami Lejzora Bregmana, a zarazem właścicielami folwarku Wieliszew od końca stycznia 1894 r. byli: w 2/3 jego syn – Szepsel Bregman zamieszkały w Warszawie przy ul. Królewskiej 43 oraz posiadająca 1/3 udziału we współwłasności córka – Jaksa Grünberg z domu Bregman, mieszkanka Grodna. Następnie 28 czerwca 1909 r. sprzedali oni folwark małżeństwu Bernardowi i Teofili Fromom (Bernard Boruch Jefrommowicz i Teofila Touba Majerowna From). Ostatnim właścicielem folwarku Wieliszew był Szymon, vel Simon, vel Simcha Pfeffer.
Według I powszechnego spisu ludności z 30 września 1921 r. we wsi Wieliszew mieszkało 984 mieszkańców, z tego 35 było wyznania mojżeszowego i tyle samo narodowości żydowskiej, a w folwarku Wieliszew mieszkało 137 osób, z tego 9 było wyznania mojżeszowego z zadeklarowaną narodowością polską, a nie żydowską. Oznacza to, że w łącznej liczbie 1.121 mieszkańców Wieliszewa niespełna 4% stanowili Żydzi. Do 1939 r. według relacji mieszkańców Wieliszewa, liczba Żydów mieszkających we wsi nie przekraczała 50-ciu, z których nieliczni przeżyli niemiecką eksterminację, choć czasami z współudziałem współmieszkańców Wieliszewa.
Krzysztof Klimaszewski
Ważniejsze źródła:
- Archiwum Diecezji Płockiej, Akta wizytacji biskupich z 1739 roku, nr 276 z 1753 r., oraz lat 1775-1776,
- Archiwum Państwowe w Warszawie (APW) Oddział w Grodzisku Mazowieckim, zespół 689 Akta stanu cywilnego gminy Wieliszew z lat 1808-1813, 1815-1825,
- APW, zespół 662, Hipoteka Warszawska XIX-XX wiek, Dobra ziemskie Wieliszew.
