W 1909 r. w okolicy Łajsk młody archeolog prowadził badania archeologiczne. Odnalazł on narzędzia krzemienne charakterystyczne dla neolitu, młodszej epoki kamienia (na ziemiach polskich ok. 4500 do 1700 p.n.e.).
Spośród dostępnych informacji o najwcześniej prowadzonych badaniach archeologicznych w rejonie Wieliszewa wymieniane są badania powierzchniowe prowadzone w Łajskach w połowie 1909 r. przez 17-letniego Leona Kozłowskiego (ur. 6 czerwca 1892 r.), ucznia szkoły realnej. Szkoła ta z polskim językiem wykładowym mieściła się w Warszawie przy ul. Złotej 58, a jej właścicielem i jednocześnie kierownikiem był geograf Witold Wróblewski (poprzedniczka dzisiejszego LO im. T. Czackiego).
Po śmierci swojego ojca Stefana Kozłowskiego (w 1908 r. popełnił samobójstwo w Lublinie), Leon wraz z bratem Tomaszem trafił do Warszawy pod opiekę swojej ciotki, Ireny Kozłowskiej-Kosmowskiej. Tam poznał swojego mistrza, Erazma Majewskiego (1858-1922), prehistoryka, twórcę warszawskiego Muzeum Archeologicznego i redaktora pisma naukowego „Światowit”, wydawanego do dzisiaj. Majewski zgromadził wokół siebie grupę młodych badaczy, późniejszych wybitnych polskich archeologów, do której obok Kozłowskiego należeli również: Marian Himner (1887-1916), Stefan Krukowski (1890-1982) i Ludwik Sawicki (1893-1972). Pod jego wpływem Leon Kozłowski zaczął prowadzić swoje pierwsze badania – w 1909 r. na wydmach w okolicach Warszawy, w tym w Łajskach. Wyniki tych badań opublikował w swojej pierwszej pracy naukowej w 1911 r. na łamach tomu IX „Światowita” pt. Narzędzia krzemienne okolic Warszawy. Tak je opisał:
Okolice Warszawy są już znane w literaturze przeddziejowej z cennej pracy Józefa Przyborowskiego, opublikowanej w „Wiadomościach archeologicznych„ tomie I [1873 r.]. Podaje on wiadomość o 7-miu stanowiskach krzemiennych. Pozatem nie jest mi znaną żadna praca, dotycząca najbliższych okolic Warszawy.
Poszukiwania rozpocząłem wczesną wiosną roku 1909 i prowadziłem je z dwumiesięczną przerwą do jesieni. Ograniczyłem się do małego terenu i zwiedziłem wszystkie wydmy, jakie na nim istnieją; nie wszystkie jednak odnalezione stanowiska zostały wyeksploatowane dostatecznie. Zebrałem też nieco wiadomości o wydmach dalszych z powiatu Warszawskiego, jak również Grójeckiego i Radzymińskiego.
Przestrzeń badana obfituje w wody bieżące t. j. rzeki: Wisłę, Zonzę i Strugę, oraz moczary i torfiaste łąki. Zabytki zebrane oddałem do Muzeum przedhistorycznego E. Majewskiego.
W okolicy Łajsk na wzgórzach ciągnących się do majątku Poniatów Kozłowski znalazł pracownię narzędzi krzemiennych, które tak opisał:
12) Łajsk. Na północ od wsi, na niewielkiej wydmie, należącej do pasma wzgórzy, ciągnących się od Poniatowa, znalazłem pracownię narzędzi krzemiennych. Krzemienie rozrzucone nierównie. Wśród skorup – dwie ornamentowane. Krzemienie: część tłuczka, 1 narz. igiełkowate, 7 geometrycznych, 2 skrobacze typu magdaleńskiego, 2 skrobacze kształtu rys. 64; 2 strzały dłutowate, 1 grot gruby trójkątny, szczerbiony tylko na krawędzi.
W 1919 r. Kozłowski również prowadził badania w rejonie folwarku Poniatów, gidze oprócz artefaktów odkrył ślady zniszczonego cmentarzyska grobów kloszowych.
Należy dodać, że ten początkujący archeolog został potem w latach 1921–1931 i 1935–1939 profesorem archeologii Uniwersytetu im. Jana Kazimierza we Lwowie. Kozłowski w czasie I wojny światowej służył w 1. pułku ułanów Legionów Polskich, a od w 1917 r. należał do Polskiej Organizacji Wojskowej. Walczył jako ochotnik w wojnie polsko-bolszewickiej. W okresie od 15 maja 1934 r. do 28 marca 1935 r. pełnił urząd premiera i otrzymał również tekę ministra spraw wewnętrznych.
W rejonie Łajsk, oprócz Leona Kozłowskiego, prowadzili badania archeologiczne inni znani polscy archeolodzy: w roku 1911 i 1927 wspomniany wcześniej Stefan Krukowski – archeolog samouk, który uzyskał tytuł profesora w 1956 r., następnie w 1921 i 1924 roku Edwin Stajewski, a zebrane przez niego zabytki odkupiło organizujące się od 1920 roku Centralne Państwowe Muzeum Archeologiczne, w 1931 roku także wspomniany wcześniej Ludwik Sawicki, archeolog samouk ze szkoły Erazma Majewskiego.
Rysunek skrobacza krzemiennego znaleziony w 1909 r. przez Leona Kozłowskiego na wydmie na wzgórzu w okolicy Łajsk („Światowit” 1911, t. IX)
Należy jeszcze dodać, że w 1929 i w 1933 r. w rejonie Łajsk badania powierzchniowe prowadził Stefan Roel – pracownik Państwowego Muzeum Archeologicznego, gdzie pracował w dziale Konserwacji. Słynął z wycieczek weekendowych po wydmach podwarszawskich dokąd jeździł koleją. W rejonie Łajsk odkrył dwa stanowiska ze śladami cmentarzysk kultury grobów kloszowych: jedno zlokalizowane na najwyższym szczycie dużej wydmy w połowie drogi między Łajskami a Wieliszewem, z ułamkami dwóch naczyń o silnie chropowaconej powierzchni, a drugie stanowisko na wydmie między starym korytem a obecnym brzegiem Kanału Bródnowskiego na lewym jego brzegu, 400 m od dawnej karczmy w Michałowie (przy dzisiejszej ul. Warszawskiej), między szosą Jabłonna – Zegrze a linią kolejową do Zegrza. Odkrył tam ok. 30 ułamków różnych naczyń o gładzonej i chropowatej powierzchni. Charakterystycznym pochówkiem dla kultury grobów kloszowych, datowanej na przełom okresu halsztackiego i okresu lateńskiego epoki żelaza (ok. 500-400 lat p.n.e.) był grób popielnicowy nakryty odwróconym naczyniem, czyli kloszem, o charakterystycznie chropawym brzuścu (popielnica przykryta misą i osłonięta odwróconym do góry dnem kloszem). W kulturze tej występowało ciałopalenie. Cmentarzyska były płaskie (choć znajdowano ślady naziemnych konstrukcji drewnianych. Cmentarzyska umiejscowiono poza osadami, a względem siebie w odległościach od kilku do kilkunastu metrów. Niekiedy pojawiają się skupiska grobów kloszowych pomieszanych z innymi typami pochówków. Kulturę tę cechuje duże zróżnicowanie rytuału – różnorodne formy grobów, szczegóły konstrukcji oraz różne sposoby traktowania szczątków zmarłych.
Zebrane przez wspomnianych archeologów kolekcje znalezisk zachowały się do dzisiaj w dużej części w zbiorach Państwowego Muzeum Archeologicznego.
Krzysztof Klimaszewski
Ważniejsze źródła:
- „Światowit” rocznik poświęcony archeologii przeddziejowej i badaniom pierwotnej kultury polskiej i słowiańskiej. t. IX, 1911,
- Gądzikiewicz, Wybrane zagadnienia z badań nad kulturą grobów kloszowych, w: „Wiadomości Archeologiczne” t. XX. 1954,
- Libera, Późny paleolit i mezolit środkowowschodniej Polski, Lublin 1998.
