3 października 2022 r. minie 80. rocznica wymordowania ludności żydowskiej z legionowskiego getta. Było to jedno z najtragiczniejszych wydarzeń w okupacyjnych dziejach Legionowa. Akcję pacyfikacyjną Niemcy rozpoczęli od wkroczenia do biura Rady Żydowskiej (Judenratu),tj. władz administracyjnych getta zajmujących budynek przy ul. Chrobrego 77. Współcześnie przebudowany obiekt nosi numer 51.
Dzielnicę Żydowską w Legionowie niemiecki okupant utworzył 15 listopada 1940 r. W dokumentach nazywano ją: Ludwisinem, choć administracyjnie obszar ten należał do Legionowa. Dotychczasowych mieszkańców nie będących Żydami wysiedlono, a na ich miejsce sprowadzono przymusowo osoby narodowości żydowskiej z terenu Legionowa oraz z sąsiednich gmin Jabłonna i Nieporęt, a także z niektórych miast północnego Mazowsza. W rezultacie w getcie stłoczono w złych warunkach około 2,5–3 tys. osób, w tym wiele dzieci poniżej dziesiątego roku życia.
Mieszkańców getta reprezentowała Rada Żydowska, tzw. Judenrat. Jej biura mieściły się w parterowym budynku przy ul. B. Chrobrego 77, należącym do rodziny Żegilewiczów. Funkcję przewodniczącego Judenratu sprawował Chil Rozenberg, legionowski przedsiębiorca, przedwojenny właściciel Składu Materiałów Budowlanych przy ul. Warszawskiej 16. Analiza dokumentów zawierających adresy osób zamieszkujących getto, umożliwiła dokładniejsze odtworzenie jego granic. Dzielnice zamkniętą wyznaczały ulice Pomorska, Zygmuntowska, następnie ul. Krakowska i Sobieskiego (strona nieparzysta) aż do południowego skraju Osady Parcelacyjnej Jabłonna Legionowo II (tj. do okolic dzisiejszego skrzyżowania ul. Husarskiej z Wilanowską). Południowo-zachodnia granica getta biegła wzdłuż ulicy Listopadowej, krótkim odcinkiem Kazimierza Wielkiego (obecnie Mieszka I), Prymasowską i Kozietulskiego.
Getto nie było ogrodzone, ale istniał niewidzialny mur w postaci rygorystycznych niemieckich przepisów. Od jesieni 1941 r. za opuszczenie getta groziła kara śmierci, którą wykonywały patrole niemieckiej żandarmerii często w asyście granatowych policjantów z Legionowa. Żandarmi przeprowadzali egzekucje w lasku na Bukowcu, tuż obok przejazdu kolejowego przy ul. Polnej. Najczęściej zabijali tu złapane dzieci i kobiety, które głodując wychodziły poza getto w poszukiwaniu żywności.
Gehennę ludności żydowskiej w Legionowie obrazują okupacyjne dokumenty Żydowskiej Samopomocy Społecznej i Jointu przechowywane w Żydowskim Instytucie Historycznym. Dowiadujemy się z nich, że w getcie panował głód i wybuchały epidemie tyfusu. Odnotowano przypadki zamarznięcia starszych osób. Funkcję Lekarza Sanitarnego Dzielnicy Żydowskiej w Legionowie Judenrat powierzył legionowskiemu lekarzowi dr. Abrahamowi Finkelsztejnowi (1906–1968). W celu ratowania ludności przed tyfusem utworzył on „Żydowski Szpital Zakaźny”. Getto było wówczas przeludnione. 15 sierpnia 1941 r. przebywały w nim 2474 osoby. Z myślą o głodujących utworzono Kuchnię Ludową, która mieściła się w budynku przy ul. Sobieskiego 65. Nie była jednak w stanie wyżywić wszystkich potrzebujących.
Tzw. „akcja likwidacyjna” legionowskiego getta przypadła na końcówkę żydowskich świąt Sukkot (Święto Szałasów). Nocą w piątek 2 października 1942 r. kilka rodzin żydowskich zostało ostrzeżonych przez znajomego policjanta granatowego Jagodzińskiego z posterunku w Legionowie o planach Niemców. Wiadomość szybko się rozniosła. Część osób zdecydowała się ratować ucieczką do okolicznych lasów lub znajomych Polaków, a także do getta w Warszawie. Kilkadziesiąt kobiet z dziećmi przedostało się w okolice obozu w Piekiełku, gdzie większość z nich później rozstrzelano. Niektórzy schronili się w zamaskowanych kryjówkach, pozostali oczekiwali.
W sobotę 3 października 1942 r. około godz. 5 nad ranem główne ulice getta zostały zablokowane przez niemiecki pododdział policyjno-wysiedleńczy oraz polską policję granatową. Dowódcą akcji został gestapowiec SS-Untersturmführer Karl Georg Brandt, który kierował referatem IVB-4 (gestapo) w urzędzie Komendanta Policji Bezpieczeństwa i SD w Dystrykcie Warszawskim. W Legionowie Niemcy najpierw udali się do wspomnianej siedziby Judenratu przy ul. Chrobrego, gdzie nakazali przeprowadzenie zbiórki. Oświadczyli, że legionowscy Żydzi zostaną przesiedleni na Wschód do pracy. W tym okresie nikt już nie wierzył w takie zapewnienia. Wysiedlenie oznaczało śmierć w komorach gazowych obozu zagłady w Treblince. Według relacji świadka Nachmana Kazimierka przed Judenratem, wzdłuż ul. Chrobrego zebrało się około 1100 zrozpaczonych osób (wg konspiracyjnego pisma AK „Biuletyn Informacyjny” – 900 osób). Cześć kobiet i dzieci załadowano na wozy, mężczyźni szli pieszo. Wielu mieszkańców było świadkami przejścia tej upiornej kolumny przez Legionowo. Widzieli jak żydowskie kobiety rzucały opatulone niemowlęta w kierunku ludzi stojących na poboczu. Miały nadzieję, że ktoś się nimi zaopiekuje, że przeżyją. Kolumna tego samego dnia dotarła do stacji kolejowej w Radzyminie, gdzie zastała Żydów wysiedlonych także 3 października 1942 r. z getta radzymińskiego oraz wołomińskiego na tzw. Sosnówce. Stąd kilka tysięcy osób wywieziono wagonami towarowymi w ostatnią drogę do ośrodka zagłady w Treblince. Według Idela Szafankiera ludzie z tego transportu zostali zagazowani 4 października 1942 r. Także na miejscu w Legionowie hitlerowcy zamordowali w czasie akcji likwidacji getta około 200 osób. Cześć zwłok zakopano przy ul. Chrobrego naprzeciwko Judenratu. W latach 80. szczątki te zostały ekshumowane podczas budowy segmentów mieszkaniowych.
Budynek dawnego Judenratu został uszkodzony w czasie walk toczonych jesienią 1944 r. Tuż po wojnie odbudowano go, a w 2012 r. dodano mu jeszcze jedną kondygnację. Niezależnie od przebudowy nadal pozostaje ważnym świadkiem historii. Ofiary upamiętnia także „Dąb Pamięci” posadzony 3 października 2021 r. u zbiegu ulic Sobieskiego i Chrobrego, tj. w pobliżu dawnego wjazdu do getta. Ponadto od kilku lat Muzeum Historyczne w Legionowie bada historię getta oraz organizuje wraz z legionowskimi uczniami Marsze Pamięci.
Jacek Emil Szczepański
Ważniejsze źródła:
Archiwum ŻIH, Relacje: Nachman Józef Kazimierski, sygn. 301/23; Maria Kiersztyn, sygn. 6023,
Archiwum Yad Vashem Collection of the Righteous Among the Nations Department, zespół M.31.2/Testimonies Department, zespół O.3, sygn. 1570. Chana Ruta Magied,
J. E. Szczepański, Ludność żydowska w Legionowie j jej Zagłada, Legionowo 2017.
