Kiedyś sławny, dziś zapomniany… Malarz Apoloniusz Kędzierski w pierwszych latach XX wieku często bywał w Serocku i okolicach. Mieszkał u swojego brata Antoniego, serockiego lekarza i społecznika. Wcielał się w rolę nauczyciela w szkole koszykarstwa założonej przez brata i malował. Na jego obrazach odnajdziemy nadnarwiańskie i nadbużańskie krajobrazy oraz tutejszych mieszkańców. 1 lipca minęła 160. rocznica urodzin wielkiego artysty.
Skromny korepetytor z perspektywami Antoni Kędzierski urodził się 1 lipca 1861 roku w Suchedniowie. Jego rodzicami byli Maria z Kucharzewskich i Feliks Kędzierscy. Po upadku powstania styczniowego rodzina krótko przebywała w Warszawie, ale potem na stałe osiadła w Radomiu. Tam, wśród licznego rodzeństwa, upłynęło dzieciństwo i lata szkolne Apoloniusza. Już w czasie nauki w gimnazjum ujawnił się jego talent artystyczny. W 1871 roku otrzymał nagrodę Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu za rysunek głowy. Po śmierci ojca w 1877 roku rodziną zaopiekował się Stanisław Lessel. Ten radomski filantrop był spokrewniony z Józefem Brandtem, słynnym malarzem, dzięki temu Apoloniusz trafił do Orońska i pełnił rolę korepetytora pasierba Brandta.
Apoloniusz Kędzierski, 1938 (Narodowe Archiwum Cyfrowe)
W 1880 roku Kędzierski, za namową Brandta, posłał swoje pierwsze rysunki do „Tygodnika Ilustrowanego”, a dwa lata później jego dwa obrazy wystawiono w warszawskiej Zachęcie. Brandt, który dostrzegł talent Kędzierskiego, wysłał go do Warszawy na naukę do Wojciecha Gersona i Antoniego Kamińskiego. Później, dzięki swoim protektorom Brandtowi i Lesslowi, Kędzierski trafił do monachijskiej Akademii Sztuk Pięknych. Warsztat doskonalił w pracowni profesora Nikolausa Gysisa (Nikolaosa Jizisa, z pochodzenia Greka). W 1889 roku Kędzierski przerwał studia, wrócił do Warszawy i utrzymywał się z korepetycji oraz ilustratorstwa. Znudzony miejskim życiem i ciągłym brakiem pieniędzy w 1890 roku wyjechał malować na Polesie. Wrócił dopiero po czterech latach, ale już na stałe. Wynajął pracownię przy Senatorskiej 36, w której tworzył i mieszkał do śmierci.
Członek Zachęty
Pozycja Kędzierskiego w środowisku artystów malarzy systematycznie rosła. W 1894 roku po raz pierwszy został wybrany do Komitetu Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych. W 1899 roku został jednym z założycieli spółki Zjednoczeni Artyści, Malarze, Rzeźbiarze i Architekci, której salon mieścił się na Nowym Świecie. W tym samym roku przyjął nietypowe jak dla niego zlecenie wykonanie obrazów ołtarzowych. W 1902 roku Kędzierski ożenił się. Jego wybranką została młodsza o 13 lat Stanisława Fijałkowska, malarka, córka Marii z Massonów i Władysława Fijałkowskich. Ślub odbył się kościele Jezuitów na Starym Mieście w Warszawie. Wkrótce potem Apoloniusz Kędzierski wyjechał w podróż po Europie w towarzystwie właściciela kawiarni „Udziałowa” Kazimierza Życkiego. Odwiedził Francję, Belgię, Włochy, Austrię i Węgry. Po powrocie zaprojektował wyposażenie i dekoracje malarskie wspomnianej kawiarni usytuowanej na rogu Nowego Świata i Alei Jerozolimskich. Trafiły tam między innymi meble ze szkoły koszykarstwa w Serocku.
Dziewczyna z dzbanem (Robotna Antosia), 1900 (Muzeum Narodowe w Warszawie)
W pierwszym dziesięcioleciu XX wieku Kędzierski dalej współpracował z Zachętą – sprawował tam opiekę nad Salą Rysunku. W 1911 roku przy Zachęcie powstał Klub Akwarelistów, którego został członkiem. Włączył się też w pracę Towarzystwa Opieki nad Zabytkami. Na jego zlecenie wykonał polichromie w kościołach w Sobocie, Głuchowie, Mydłowie Opatowskim oraz we Włocławku.
Artysta do zadań specjalnych
W 1912 roku wykonał kolejne nietypowe zlecenie. Firma jubilerska Ludwika Wapiń–skiego zamówiła u niego dekoracyjne fryzy do sklepu na Krakowskim Przed–mieściu. W 1915 r., wraz z Leonem Wyczółko–wskim, namalował obraz do kościoła w Rykach. Artyści zostawili tam swoje autoportrety – wśród świętych otaczających Chrystusa. W 1916 i 1918 roku Kędzierski spędzał wakacje na letnisku Jabłonnie. Malował architekturę parku przypałacowego i brzeg Wisły. Plener w 1919 r. zaplanował u kuzynki w Janowicach pod Kutnem, a kolejne na Pomorzu (1921), w Łubienicy pod Pułtuskiem (1922) i w Zakopanem (1923). Kędzierski, niejednokrotnie ilustrujący książki i czasopisma, w 1928 roku wziął udział w niezwykłym projekcie. Wykonał 20 ilustracji do luksusowego wydania „Chłopów” Władysława Reymonta. Książka ukazała się nakładem wydawnictwa Gebethner i Wolff. Najbardziej okazała, piękna edycja powieści, to zarazem jedna z najładniejszych polskich książek ilustrowanych. Jej szata graficzna była wspólnym dziełem Apoloniusza Kędzier–skiego i Zygmunta Kamińskiego. Wszechstronny Apoloniusz Kędzierski sam również napisał książkę. W 1934 r. ukazała się biografia jego przyjaciela, artysty Zdzisława Jasińskiego. Ciężka choroba, z którą się zmagał od lat 20. XX wieku, zakończyła życie malarza. Zmarł mając 78 lat w czasie oblężenia Warszawy 21 września 1939 roku. Pochowano go w grobie obok matki na Powązkach (kwatera 303).
Dworek w Serocku [Zegrzynku], 1903 (Muzeum Śląska Opolskiego w Opolu)
Obsypany nagrodami
U początków swojej drogi artystycznej Apoloniusz Kędzierski wybrał malarstwo rodzajowe i pejzażowe i pozostał mu wierny przez całe życie. Inspiracji szukał w naturze. Plenery malarskie znajdował między innymi na Mazowszu, Polesiu, Kurpiowszczyźnie i w Opoczyńskiem. Był bezsprzecznie artystą wszechstronnym ale też malarzem docenianym – jego prace były wielokrotnie nagradzane. Pierwszy sukces odniósł w 1892 r. Obraz „Antek astronom” zdobył III nagrodę w konkursie Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych. Najsłynniejszy jego obraz „Przesiewanie” (1893) wziął udział w Wystawie Powszechnej w Chicago i otrzymał medal brązowy, a następnie dzieło zostało zakupione do muzeum w amerykańskim Saint Louis. Potem, przez lata, budował swoją pozycję w świecie artystycznym i zyskiwał sławę. Kolejne jego wielkie dzieła to: „Rybacy” (1895), „Zwijanie partu” (1915) i „Zwózka drzewa” (data powstania nieznana). W 1919 roku otrzymał jubileuszową nagrodę za całokształt działalności artystycznej w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych. W 1927 roku jako pierwszy otrzymał Nagrodę Miasta Stołecznego Warszawy. Dwa lata później na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu jego obraz „Na Polesiu” wyróżniono złotym medalem. W 1930 roku nagrodę krakowskiej Zachęty zdobyła akwarela „Srebrny motyw”. Tego samego roku Minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego nagrodził pracę „Rybak”. W 1936 roku otrzymał honorowe obywatelstwo miasta Łowicza, a w następnym roku odebrał Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski.
Wierzby nad rzeką, pocz. XX w. (Muzeum Narodowe w Warszawie)
Bywalec Serocka i okolic
Apoloniusz Kędzierski był silnie związany z młodszym bratem Antonim. W 1895 roku wyjechał z nim w Opoczyńskie, gdzie Antoni odbywał praktykę lekarską. Potem wracał tam wielokrotnie w czasie wakacji. Gdy Antoni trafił do Serocka i otworzył praktykę lekarską, Apoloniusz stał się bywalcem w jego domu. Brat nie zajmował się tylko leczeniem – absorbowała go silnie działalność społeczna. Był między innymi inicjatorem powstania ochotniczej straży ogniowej w Serocku w 1901 roku. Rok wcześniej dr. Antoni Kędzierski założył szkołę koszykarską, którą w ciągu siedmiu lat działalności ukończyło ponad 200 uczniów, a wyprodukowane przedmioty były chętnie kupowane. Zapewne za namową brata Apoloniusz podjął się roli nauczyciela projektowania mebli oraz barwienia wikliny.
Ponieważ Apoloniusz Kędzierski spędzał w Serocku dużo czasu (lata 1900-1911), zawarł przyjaźnie z okolicznymi ziemianami – Zygmuntem Szaniawskim z Zegrzynka, Karolem Dłużewskim z Pobyłkowa i Janem Dłużewskim z Łubienicy. Poznawał też okolicę i malował. Często inspirował się przyrodą oraz mieszkańcami Serocka i okolic. Należy przypuszczać, że namalował tam obrazy: „Wędkarze” (1900), „Dworek w Serocku [Zegrzynku]” (1903), „Narew” (1909) i zapewne wiele innych. Najbardziej znany obraz Kędzierskiego kojarzony z Serockiem to „Dziewczyna z dzbanem” (olej na płótnie, 1900). Ulubioną modelką malarza była służąca brata Antoniego, Antosia. Na obrazie trzyma kierzankę (naczynie do robienia masła), a nie dzban, jak sugeruje tytuł. Bracia Kędzierscy trwale zapisali się w serockiej historii. Kilka lat po śmierci Antoniego w 1926 roku, jego imieniem nazwano jedną z ulic w Serocku (dzisiejsza ulica Wyzwolenia). W 1994 roku Rada Miejska podjęła uchwałę o nadaniu sąsiedniej ulicy imienia obu braci Kędzierskich.
Mirosław Pakuła
