Fotografia przedstawia nauczycieli i uczniów Szkoły Powszechnej nr 1 podczas II wojny światowej. Po wkroczeniu wojsk hitlerowskich do Legionowa „Jedynka” musiała opuścić swój dotychczasowy budynek na terenie koszar, który zajmowała od 1921 r. Jej kierownik Piotr Parol przeniósł szkołę do drewnianej willi stojącej na wydmie w kwadracie ulic Piłsudskiego, Jagiellońskiej i Słowackiego (rejon dzisiejszej Galerii „Gondola”).
Szkoła otrzymała obok polskiej, okupacyjną nazwę niemiecką: 7-klassige öffentliche polnische Volksschule Nr. 1, tj. 7-Klasowa Publiczna Polska Szkoła Powszechna nr 1. Obok oficjalnego, okrojonego przez hitlerowców programu prowadzono w niej także tajne nauczanie w zakresie historii, geografii i literatury polskiej. W centrum zdjęcia wykonanego przed szkołą-willą zasiedli od lewej: ks. prefekt Wacław Szelenbaum, Józefa Iwaszkiewiczówna, kierownik szkoły Piotr Parol oraz Tadeusz Rodkiewicz.
Pierwszy z nich – ks. wikariusz Wacław Szelenbaum (1907–1944) święcenia kapłańskie otrzymał w 1932 r. Do legionowskiej parafii pw. św. Jana Kantego trafił w połowie 1942 r., po aresztowaniu przez Niemców poprzedniego wikariusza ks. Eugeniusza Piesiewicza. Był prefektem w legionowskich szkołach powszechnych, a także w Gminnej Szkole Handlowej przy ul. Kopernika 18. Wstąpił w szeregi Armii Krajowej i przyjął pseudonim „Bonus”. Działał jako kapelan w stopniu kapitana na terenie I Rejonu „Marianowo-Brzozów”. Na początku sierpnia 1944 r. odprawił mszę żałobną za harcerzy poległych w powstańczej akcji przy Szosie Warszawskiej. Jak podaje ks. Zygmunt Miszta w kronice parafialnej, po powstaniu hitlerowcy zaaresztowali około stu mieszkańców Legionowa. Wśród nich znalazł się 37-letni ks. Wacław, którego Niemcy zabrali z plebani 13 sierpnia 1944 r. Rozstrzelali go wraz z pozostałymi osobami w legionowskich koszarach.
Józefa Iwaszkiewiczówna (1902–1991) była nauczycielką języka polskiego. W 1935 r. opracowała pierwszą kronikę międzywojennego Legionowa (można ją obejrzeć na wystawie w legionowskim muzeum). Przed wybuchem wojny opiekowała się I Żeńską Drużyną Harcerską im. Dzieci Lwowa, działającą przy szkole nr 1. Mieszkała z rodziną w wynajętym mieszkaniu w willi „Wanda” przy ul. Plantowej. Podczas okupacji aktywnie włączyła się w nurt tajnego nauczania w zakresie języka polskiego i historii. Podczas powstania pełniła funkcję sanitariuszki. Przejście frontu radziecko-niemieckiego w październiku 1944 r. przeczekała z bratem Ignacym na Bukowcu. Po wojnie J. Iwaszkiewiczówna podjęła pracę w warszawskim liceum im. J. Lelewela.
Trzeci od lewej – Piotr Parol (1893–1970), zasłużony pedagog, działacz oświatowy, żołnierz 1. Pułku Piechoty Legionów Polskich, ochotnik w wojnie polsko-rosyjskiej 1920 r. Od marca 1921 r. do października 1944 r. był kierownikiem Szkoły Powszechnej nr 1. Uczył matematyki i fizyki. Podczas okupacji stał się jednym z głównych organizatorów tajnego nauczania na terenie gmin Legionowo i Jabłonna. Kierował Tajną Organizacją Nauczycielską (TON). Jednocześnie działał w Radzie Głównej Opiekuńczej – organizacji charytatywnej niosącej pomoc społeczeństwu. W sierpniu 1944 r. współorganizował zaopatrzenie dla oddziałów powstańczych. Prowadził także konspiracyjny magazyn broni. Poszukiwany przez gestapo ukrywał się w skrytce na poddaszu swojego domu przy ul. Jagiellońskiej 69 (obecnie 59). Jesienią 1944 r. opuścił Legionowo wraz z ludnością wysiedloną przez hitlerowców. Przejściowo ukrywał się w okolicach Zaborowa. Później pracował w Płocku. Do Legionowa powrócił w 1950 r. i podjął pracę w miejscowym LO.
Pierwszy od prawej Tadeusz Rodkiewicz (1903–1984) był nauczycielem muzyki. Ukończył Seminarium Nauczycielskie w Siennicy. Studiował także w Konserwatorium Muzycznym w Warszawie. Pod koniec lat 20. podjął pracę w szkole nr 1 w koszarach. Podczas okupacji mieszkał w tzw. zajeździe Potockiego przy ul. Kościuszki 15 (obecnie nr 9). On także prowadził tajne nauczanie. Uczył młodzież zakazanych pieśni patriotycznych, organizował konspiracyjne koncerty. Jesienią 1944 r. został przymusowo zabrany do kopania okopów dla żołnierzy niemieckich, następnie przedostał się w okolice Łowicza. W 1945 r. powrócił do Legionowa i objął posadę nauczyciela śpiewu w Szkole Powszechnej nr 3.
Wśród uczniów można zidentyfikować m.in. pierwszego po prawej Janusza Nowackiego. Był on synem majstra wojskowego sierż. Czesława Nowackiego, który w 1939 r. został ewakuowany razem z legionowską Wytwórnią Balonów i Spadochronów do Rumunii. Dziewczynka pierwsza z lewej w środkowym rzędzie to Tamara Jaszczuk (zamężna Brzezińska), autorka ciekawych wspomnień pt. My, zwykli ludzie, opublikowanych w 2013 r. Podczas wojny mieszkała przy ul. Kościuszki 15, w tym samym budynku co jej przyjaciółka Hania Rodkiewicz (po mężu Juskowiak). Ona także została uwieczniona na zdjęciu. Stoi między kierownikiem P. Parolem a tatą T. Rodkiewiczem. W 2002 r. podarowała omawiane zdjęcie Zbiorom Historycznym Miasta Legionowa.
Po przejściu frontu w 1944 r. budynek szkoły uległ zniszczeniu. Po wojnie numer 1 przyjęła Publiczna Szkoła Powszechna utworzona na Bukowcu. Jej kierownikiem i organizatorem od podstaw został zasłużony nauczyciel i dyrektor Piotr Chruściel.
Jacek Emil Szczepański
Ważniejsze źródła:
Kronika parafii pw. św. Jana Kantego,
Joanna Szczęśniak-Wesołowska, Wspomnienia o rodzinie Grajnertów oraz Marii i Piotrze Parolach, „Rocznik Legionowski”, t. III, 2008,
Wywiady z Hanną Rodkiewicz-Juskowiak, Tamarą Jaszczuk-Brzezińską, Marią Masłowską-Gawlak, Edmundem Kuklewskim.
Rafał Degiel
Patroni wydawnictwa:
