Obszar dzisiejszej Gminy Wieliszew (w okresie powstawania Jeziora Zegrzyńskiego gromad Skrzeszew i Wieliszew) leżał w bezpośrednim sąsiedztwie i odczuwał prace budowlane związane z budową stopnia wodnego Dębe oraz sztucznego zbiornika. Teren ten był również objęty pracami archeologicznymi.
Powstanie Jeziora Zegrzyńskiego było możliwe dzięki wybudowaniu stopnia wodnego Dębe i spiętrzeniu wody. Wymieniony we wstępie obszar przylegał do lewego brzegu odcinka Narwi od Zegrza Południowego do Dębego (Komornicy), który to odcinek rzeki także został objęty tworzeniem jeziora. Należy dodać, iż obszar ten przed powstaniem jeziora dotykały częste wylewania Narwi, szczególnie po wiosennych roztopach. Woda podchodziła aż po samą skarpę za Jeziorem Wieliszewskim, na której położona jest wieś Wieliszew (m.in. przy kościele i szkole). Artykuły prasowe informują, że dochodziło wskutek wezbrań rzeki do tragedii, np. na przełomie marca i kwietnia 1877 r. w Wieliszewie była powódź, która swoimi rozmiarami przypominała mieszkańcom nadbrzeżnych rejonów wcześniejszą powódź sprzed 22 lat, jaka wtedy również nawiedziła wieś. Narew zalała znaczne obszary zasiewów oraz kilkanaście domostw na końcu Wieliszewa. Tuż przed świętem Wielkanocy, w Wielką Sobotę, mieszkaniec Wieliszewa, Andrzej Ochtaba (zapewne Oktaba), zatonął ratując swoją siostrę mającą dwójkę dzieci na rękach. Dzieci i kobietę wyratowano. Inny przykład pochodzi z lutego 1899 r., kiedy to na łąkach w okolicy Wieliszewa, gdy opadła woda po zimowych roztopach i zalaniu łąk przez wezbraną rzekę, odnaleziono ciało 42-letniego gospodarza z Wieliszewa Stanisława Banaszka wraz z wozem zaprzężonym w parę koni, również zatopionych. Budowa stopnia wodnego i zbiornika retencyjnego miała zapobiegać podobnym powodziom w dorzeczu dolnej Narwi.
W okresie powstawania stopnia wodnego Dębe na lewym brzegu zlokalizowano zaplecze budowy. Na potrzeby transportu materiałów koniecznych do budowy specjalnie zbudowano jednotorową linię kolejową od Skrzeszewa, przez Poddębie (np. dzisiejszą ul. Narwiańską) do miejsca budowy (koniec pozostałego nasypu znajduje się blisko ul. Promowej w Poddębiu). Sama zaś linia kończyła się około 200 metrów dalej w stronę zapory. Również reaktywowano fragment przedwojennej linii kolejowej Wieliszew – Nasielsk oddanej do użytku 25 lutego 1939 r. Obydwie linie zostały połączone w Skrzeszewie, gdzieś w okolicy dzisiejszych ulic Familijnej i Kościelnej. Było to tymczasowe wykorzystanie tych linii i po zakończeniu budowy stopnia tory zostały rozebrane, a po nasypie nowego odcinka zbudowanej jednotorówki pozostały do dziś ślady w terenie, w Skrzeszewie i w Poddębiu.
Rozpoczęcie budowy stopnia wodnego Dębe na Narwi wiąże się również z drugim etapem badań archeologicznych pradoliny lewobrzeżnej dolnej Narwi od ujścia Rządzy do ujścia Narwi pod kątem śladów najwcześniejszego osadnictwa ludzkiego na tym obszarze. Badania poszukiwawczo-wykopaliskowe na obszarze leżącym w międzyrzeczu Wisły i Narwi w obrębie Kotliny Warszawskiej były prowadzone w latach 1955-1963. Pierwszy etap prac w I połowie 1955 r. zorganizował prof. L. Sawicki, ówczesny kierownik Zakładu Paleolitu Instytutu Historii Kultury Materialnej PAN. Jego odkrycia i ustalenia geologiczno-prahistoryczne kontynuowały pracownice Zakładu Paleolitu: H. Mackiewicz i H. Więckowska w okresie 4-18 lipca 1955 r., prowadząc badania powierzchniowe. Fakt rozpoczęcia budowy stopnia wodnego Dębe wykorzystał prof. S. Krukowski, ówczesny kierownik Pracowni Prehistorycznej PAN, zdobywając środki finansowe na prowadzenie ratowniczych badań archeologicznych w latach 1958-1963 w ramach drugiego etapu prac. Badaniami tego etapu kierował prof. S. Krukowski, a kierownictwo prac polowych sprawowała H. Więckowska. Skoncentrowano się głównie na obszarze zagrożonym największym zniszczeniem (stanowiska widoczne na mapie), a mniej dokładnie spenetrowano teren pozostały.
Badaniami wykopaliskowymi i powierzchniowymi objęto miejscowości: Kałuszyn, Komornica, Łajski, Poddębie, Poniatów, Skrzeszew, Topolina, Wieliszew oraz Góra i Krubin. Uzyskane podczas badań znaleziska potwierdziły istnienie osadnictwa ludzkiego na tym obszarze począwszy od późnego paleolitu do okresu średniowiecza, jednakże ze zdecydowaną przewagą śladów osadnictwa najstarszego, przypadającego na schyłek plejstocenu, a zwłaszcza na wczesny halocen, ok. 12 tys. lat temu. Znaleziono zabytki z materiału krzemiennego: obłupnie, dość liczne odłupki, okruchy, pewna ilość łuszczeni, zastępców i świeżaków oraz sporo rdzeni i narzędzi m.in: drapacze, zgrzebła, raklety, skrobacze, wiórowce, narzędzia zębate, obłęczniki, pazury, wirtniki, rylce, grociki, trapezy, liściaki, zbrojniki, piłki, ciosaki tłuczki kamienne i krzemienne, itd. Spośród narzędzi, zdaniem archeologów, niektóre wiążą się z osadnictwem schyłkowopaleolitycznym, jak liściak gwoździowaty czy rylec węgłowy boczny. Natomiast więcej narzędzi: rdzenie, drapacze, skośniki, skrobacze, pazury, wiertniki, rylce, tylczaki, zgrzebła itd. stwierdzono w zespole mezolitycznym. Ponadto w Komornicy, Poddębiu i Wieliszewie natrafiono również na ślady osadnictwa z okresów młodszych w postaci fragmentów ceramiki łużyckiej, trzcinieckiej, czy grobów kloszowych, a nawet średniowiecznej. W Kałuszynie, Komornicy oraz Parcelach Wieliszewskich w wykopach znaleziono jeszcze fragmenty kości bez ich określenia.
Mapa hipsometryczna części obszaru pradolinnego lewobrzeżnego odcinka dolnej Narwi z zaznaczonymi stanowiskami archeologicznymi oraz linią utworzonego Jeziora Zegrzyńskiego (H. Więckowska, Osadnictwo późnopaleolityczne i mezolityczne nad dolną Narwią, Wrocław 1985, ryc. 1)
Należy dodać, że na mocy Zarządzenia Ministra Oświaty z dnia 13 marca 1963 r. rozpoczęło działalność Technikum Hydrologiczno – Meteorologiczne w Dębem – jedyna szkoła o tej specjalności w Polsce. Pierwszym dyrektorem szkoły został mgr inż. Tadeusz Kaczmarczyk. 28 września 1964 r. został wmurowany kamień węgielny pod budowę obiektu szkolnego. Budynek oddano do użytku w 1965 r. Szkoła została wpisana na listę pomników Tysiąclecia Państwa Polskiego. Następnie na mocy Zarządzenia Ministra Oświaty i Szkolnictwa Wyższego z 15 kwietnia 1967 r. placówka otrzymała nową nazwę Technikum Gospodarki Wodnej w Dębem. 1 czerwca 1967 r. odbyła się uroczystość nadania imienia szkole. Patronem TGW został Józef Pruchnik – inżynier hydrotechnik, autor projektu budowy dróg wodnych w Polsce. W 1967 r. stanowisko dyrektora TGW objął mgr Zdzisław Ryczkowski. Obecnie placówka działa jako Liceum Ogólnokształcące w Komornicy i jest częścią Zespołu Szkół w Wieliszewie.
Jezioro Zegrzyńskie stało się źródłem wody dla mieszkańców północnych dzielnic lewo- i prawobrzeżnej Warszawy: Białołęki, Bielan, Bemowa, Targówka, Pragi Północ oraz części Woli, Żoliborza, Pragi Południe i Rembertowa. W 1986 r. – w 100-lecie założenia wodociągów warszawskich – został utworzony Zakład Północny w Wieliszewie, najmłodszy z zakładów zaopatrujących Warszawę w wodę. Pierwsza woda z tego zakładu popłynęła do Warszawy w dniu 29 września 1986 r. Zakład Wodociągu Północnego pokrywa średnio 30% ogólnego zapotrzebowania na wodę. Lokalizacja wodociągu nad Jeziorem Zegrzyńskim miała na celu zabezpieczenie dostawy wody do Warszawy z innego źródła niż Wisła.
Krzysztof Klimaszewski
Ważniejsze źródła:
- Więckowska, Osadnictwo późnopaleolityczne i mezolityczne nad dolną Narwią, Wrocław 1985,
- „Kurier Warszawski” 1877, nr 80,
- „Gazeta Świąteczna” 1899, nr 948.
