90 lat temu – 25 września 1933 r. w Legionowie odbyły się VI Krajowe Zawody Balonów Wolnych o Puchar im. Pułkownika Aleksandra Wańkowicza. Załogi wystartowały sprzed hangaru 2. Batalionu Balonowego i ponad poligonem wojskowym poszybowały na północ. Współcześnie na miejscu portu balonowego znajdują się bloki przy ul. Zegrzyńskiej 11 i 19 osiedla Piaski.
Zawody o Puchar im. A. Wańkowicza organizowano w Polsce w latach 1925–1939. Nazywano je „małym” lub „polskim Gordonem Bennettem” ponieważ ich regulamin był wzorowany na słynnych zawodach międzynarodowych. Zwyciężała załoga, która pokonała największą odległość w linii prostej od miejsca startu, ale tylko w granicach Polski. Po jej przekroczeniu ulegała dyskwalifikacji. Pomysłodawcami zawodów byli oficerowie polskich jednostek balonowych, którzy na patrona zawodów wybrali płk. Aleksandra Wańkowicza. Ten zasłużony wojskowy był organizatorem i pierwszym dowódcą wojsk balonowych po odzyskaniu niepodległości. W 1924 r. przeszedł w stan spoczynku.
Zawody o puchar A. Wańkowicza odbyły się jedenaście razy, z tego pięć razy w Warszawie na Lotnisku Mokotowskim, raz w Legionowie, trzy razy w Toruniu i dwa razy w Mościcach. Do połowy lat 30. rywalizowali przede wszystkim wojskowi, gdyż głównie oni posiadali tytuły pilota balonów wolnych. Dopiero w 1935 r., po powstaniu kilku sekcji balonowych przy aeroklubach, do rywalizacji przystąpili zawodnicy cywilni.
Po pięciu edycjach w Warszawie, w 1933 r. komitet organizacyjny przeniósł zawody do Legionowa. Znajdowało się tu znakomite zaplecze organizacyjne w postaci koszar i żołnierzy 2. Batalionu Balonowego. Istniały także Wojskowe Warsztaty Balonowe i Główna Składnica Balonowa. Miejscowy port balonowy dysponował gigantycznym hangarem, który został wybudowany w 1926 r. W razie niepogody mógł pomieścić kilka balonów kulistych. Ponadto obok koszar, przy ul. Wąskiej działała nowoczesna wytwórnia wodoru (jej ceglany komin istniał do niedawna).
Do VI zawodów zakwalifikowało się 13 oficerów wojsk balonowych. Połowa z nich była związana z Legionowem, m.in. z 2. Batalionem Balonowym – por. Stanisław Foltański, por. Jan Bloch, por. Seweryn Łaźniewski, por. Michał Ptasiński. W zawodach uczestniczyli także kpt. Konstanty Piotrowicz, kierownik Głównej Składnicy Balonowej i por. Władysław Pomaski, kierownik Ekspozytury Centrali Odbiorczej nr 8 w Legionowie podległej Kierownictwu Zaopatrzenia Aeronautyki. Mieli oni do dyspozycji sześć balonów kulistych o pojemności 750 m³ oraz jeden mniejszy – 450 m³ („Gniezno”). Wszystkie balony zostały wykonane w legionowskiej wytwórni.
W poniedziałek 25 września 1933 r. dowództwo garnizonu Legionowo udostępniło teren portu balonowego cywilnej publiczności. Wśród obserwatorów znajdowała się także młodzież ze Szkoły Powszechnej nr 1, której budynek stał niedaleko hangaru. Zawody rozpoczęto o godz. 10.00 przy słonecznej pogodzie. W pięciominutowych odstępach w górę wznosiły się kolejno balony: „Poznań” (10.05), „Kraków” (10.10), „Warszawa” (10.15), „Hel” (10.20), „Gniezno” (10.25), „Jabłonna” (10.30) i na końcu „Lwów” (10.35).
Po starcie wiatr skierował wszystkie załogi na północ, w stronę niezbyt odległej granicy niemieckiej w rejon Mławy i Działdowa. Piloci starali się lecieć wzdłuż nieregularnego przebiegu granicy, odchylając kierunek lotu na północny zachód. Większość załóg utrzymywała kontakt wzrokowy, dlatego zawody były jeszcze bardziej emocjonujące i wymagały dużej precyzji lotu. Ze względu na bliskość granicy pokonane odległości nie były zbyt imponujące.
Balony przed startem w zawodach. Wnętrze hangaru 2. Batalionu Balonowego w Legionowie, 25 września 1933 r. (zbiory Muzeum Historycznego w Legionowie)
26 września 1933 r. komisja sportowa ogłosiła zwycięzcą VI zawodów por. Jana Zakrzewskiego, który na najmniejszym balonie „Gniezno” pokonał najdłuższą odległość – 121,8 km. Po 4 godzinach i 20 minutach wylądował w okolicach wsi Żabiny około 15 km na północny zachód od Działdowa. Por. Zakrzewski reprezentował w zawodach Departament Aeronautyki Ministerstwa Spraw Wojskowych. Przypomnijmy, że był wytrawnym pilotem balonowym i zwyciężył także w I zawodach balonowych o puchar płk. Wańkowicza. Drugie miejsce zajęła załoga balonu „Hel” w składzie kpt. Konstanty Piotrowicz – kierownik Głównej Składnicy Balonowej w Legionowie i por. Antoni Stencel. Pokonali oni odległość 111,3 km.
Uroczyste zakończenie zawodów odbyło się 28 września 1933 r. w Legionowie. Połączono je z obchodami święta 2. Batalionu Balonowego. Po mszy polowej odprawionej w hangarze, w obecności wojska i zaproszonych gości płk Aleksander Wańkowicz wręczył puchar por. Janowi Zakrzewskiemu. Po uroczystości gości podjęto obiadem w Garnizonowym Kasynie Oficerskim. Współcześnie budynek ten stanowi filię „Piaski” Muzeum Historycznego w Legionowie.
Dzięki zawodom Legionowo zyskało ogólnopolski rozgłos. Rozpisywała się o nim prasa wojskowa i lotnicza, m.in. „Skrzydlata Polska”, „Lot Polski”, „Żołnierz Polski” i „Polska Zbrojna”. Jedno ze zdjęć z zawodów autorstwa fotoreportera Witolda Pikiela ozdobiło okładkę popularnego tygodnika dla podoficerów pt. „Wiarus”. Zawody w Legionowie pomimo rozmachu zostały przyćmione przez wielkie zwycięstwo Polaków w Międzynarodowych Zawodach Balonowych o Puchar Gordona Bennetta. Na początku września 1933 r. kpt. F. Hynek i por. Z. Burzyński, oficerowie z Legionowa, zdobyli w USA I miejsce i wygrali zawody (patrz: NH nr 7/2023).
Jacek Emil Szczepański
Ważniejsze źródła:
- Centralne Archiwum Wojskowe: 2. Batalion Balonowy, sygn. I.323.13; Dowództwo Lotnictwa sygn. I.300.38,
- Grabowski, Zawody Balonów Wolnych o Puchar im. Płk. A. Wańkowicza, „Lot Polski” 1933, nr 8,
- Szczepański, VI Krajowe Zawody Balonów Wolnych o Puchar im. płk. A. Wańkowicza, „Niepodległość i Pamięć”, 2011, nr 1 (33).
