W lipcu 2017 roku w trakcie budowy kanalizacji na osiedlu w Zegrzu ujawniono ludzkie szczątki. Okazało się, że pochodzą z dawnego cmentarza. Zarządzono prace archeologiczne w trakcie których ujawniono szczątki 280 osobników. Co dokładnie udało się znaleźć w Zegrzu? Jakie znaczenie dla naszej historii ma to odkrycie? Rozmowa z Wawrzyńcem Orlińskim na zlecenie Urzędu Miasta i Gminy w Serocku, kierował pracami archeologicznymi w Zegrzu.
Jak przebiegały prace archeologiczne w Zegrzu? Do kiedy trwały?
Odkrycia dawnego cmentarza dokonano przy okazji prowadzenia robót związanych z budową kanalizacji w Zegrzu w czerwcu ubiegłego roku. Badania archeologiczne na zlecenie Urzędu Gminy w Serocku rozpoczęto w połowie lica, a zakończono w listopadzie 2017 r. Jednak dopiero niedawno zakończono proces badań antropologicznych odkrytych szczątków ludzkich i proces porządkowania materiałów i powstałej w trakcie wykopalisk dokumentacji.
Czy odnalezienie tak dużej ilości szczątków w Zegrzu jest dla Pana zaskoczeniem?
I tak i nie. Z jednej strony należało się spodziewać dużej ilości pochówków, jednak z drugiej strony ich ilość była dla nas sporym zaskoczeniem. W trakcie badań wykopaliskowych zarejestrowaliśmy 170 grobów. Jednak w wyniku drobiazgowych analiz antropologicznych wydzielono łącznie aż 280 osobników. Jest to wynikiem faktu, iż duża część szczątków uległa zniszczeniu już w trakcie użytkowania cmentarza (starsze groby były niszczone przez późniejsze). Daje to obraz co do intensywności użytkowania tego cmentarza.
Pierwsze szczątki pochodzą aż z XIII wieku. Czy wiadomo, do kogo mogły należeć?
Wiemy, że do kobiety. Świadczy o tym chociażby znalezisko tzw. kabłączka skroniowego, wykonanej z brązu charakterystycznej dla tego okresu ozdoby noszonej przez kobiety.
Czy przez te badania będzie można ustalić, jak w tamtym czasie wyglądało Zegrze? Czy była to duża wieś, o jakim charakterze?
Oczywiście, pozyskane w trakcie badań materiały potrafią wiele powiedzieć o ludziach, dawnych mieszkańcach Zegrza. Wiele wskazuje na to, że byli to z reguły ludzie ciężko pracujący fizycznie. Świadczy o tym zarejestrowana przez antropologów duża ilość urazów, które zostawiły swój ślad na kościach. Były to różnego rodzaju złamania, urazy kończyn, czaszki czy też zwyrodnienia kręgosłupa. Wśród pochowanych tam osób były również osoby o nieco wyższym statusie społecznym (np. przy jednym ze szkieletów odnaleźliśmy piękny, składany szkaplerz wykonany z brązu, który z pewnością nie należał do osoby ubogiej). Czy Zegrze było dużą wsią? Po pierwsze musimy wyraźnie powiedzieć, że Zegrze było bardzo istotnym miejscem na mapie ówczesnego Mazowsza. Było to miejsce przeprawy przez Narew na ważnym szlaku komunikacyjnym. Ta przeprawa była źródłem dochodów jego mieszkańców. W pewnym odcinku czasowym miało również prawa miejskie. Przynajmniej od XIII wieku było siedzibą parafii. W wyniku naszych badań można więc powiedzieć, że Zegrze jawi nam się jako jedno z najstarszych miejscowości w naszym powiecie.
Jakie to były groby? Czy udało się ustalić, w jakim obrządku dokonano tych pochówków?
Wszystkie groby odkryte na tym cmentarzu to pochówki szkieletowe. Możemy bez dużych wątpliwości przyjąć, że leżące tam osoby zostały pochowane zgodnie z obrządkiem katolickim.
Czy w grobach odnaleziono coś więcej niż pozostałości ciał? Co to były za przedmioty? O jakim znaczeniu, na co może wskazywać ich obecność?
W grobach oprócz szczątków ludzkich możemy znaleźć niekiedy przedmioty codziennego użytku. Może to być czasami nóż, czasami kamienna osełka ze śladami pozostawionymi przez ostrzone narzędzie. Inną kategorią znalezisk są dewocjonalia: medaliki, krzyżyki. To bardzo ważne znaleziska świadczące o obrzędowości związanej z pogrzebem. Do wyjątkowych znalezisk należy wspomniany szkaplerzyk brązowy. Nie wykluczone, że możemy tu mieć do czynienia z pochówkiem osoby duchownej, lub członkiem jakiegoś religijnego bractwa.
Dlaczego pod koniec XIX wieku na cmentarz do Woli Kiełpińskiej nie przeniesiono wszystkich ciał?
To trudne pytanie i do końca nie jesteśmy w stanie na nie wyczerpująco odpowiedzieć. Wiemy, że przeniesiono groby i szczątki pochowane w kościele. Przeniesiono również część grobów z cmentarza. Ale jak wynika z naszych badań, raczej była to niewielka liczba. Prawdopodobnie jedynie zamożne rodziny mogły sobie na to pozwolić. Zdecydowana większość pochówków pozostała na starym cmentarzu.
Poza szczątkami odnaleziono także fragmenty fundamentów. Czego mogą być pozostałością?
Odkryty fragment fundamentów zbudowanych z dużych, polnych kamieni jest niezwykle interesującym znaleziskiem. Do końca nie mamy pewności jakiego rodzaju budowla tam stała. Sądzę jednak, że całkiem uprawniona będzie hipoteza o tym, że są to fundamenty dawnego kościoła. Jak starego tego nie wiemy. Z pewnością pochodzą sprzed XVII wieku. Nie wykluczone, że mogą być nawet pozostałością pierwszego, XIII wiecznego kościoła. Gdyby tak było, to mielibyśmy do czynienia z niezwykle ważnym i znaczącym odkryciem. Rozstrzygnąć tę kwestię mogą jedynie przyszłe badania.
Czy te badania mają duże znaczenie dla historii powiatu legionowskiego? Czy może planujecie Państwo jakieś opracowanie dotyczące tych prac?
Wyniki naszych badań mają kapitalne znaczenie dla badań nad przeszłością naszego powiatu a szczególnie jednej z najstarszej miejscowości na naszym terenie – Zegrza. Musimy sobie zdawać sprawę, że Zegrze, z uwagi na niezwykle dogodne swoje położenie, miało szanse na intensywny rozwój. I korzystało z tego całkiem dobrze, czego dowodem jest nadanie mu praw miejskich. Jednak paradoksalnie to właśnie położenie przyczyniło się do jego upadku jako „cywilnej” miejscowości. Walory tego miejsca zostały dostrzeżone przez strategów rosyjskich, co skutkowało budową Twierdzy Zegrze i całkowitym przekształceniem funkcji tego miejsca. Ludność cywilna musiała je opuścić. Tereny te zajęło wojsko. Badania archeologiczne prowadzone na terenie dawnego cmentarza parafialnego w Zegrzu przyczyniły się do pozyskania interesującego materiału badawczego. Stały się też przyczynkiem inicjującym badania historyczne na przeszłością tego miejsca. Ale najpierw musimy podjąć się zadania rzetelnego opracowania pozyskanych już materiałów.
Czy na terenie powiatu legionowskiego możliwe jest jeszcze odnalezienie podobnych miejsc?
Obszar dzisiejszego powiatu legionowskiego jest niezwykle interesującym miejscem do badań zarówno archeologicznych jak i historycznych. Ale i trudnym. Intensywne procesy zabudowy, przekształcania terenów rolnych nie sprzyjają zachowaniu naszego dziedzictwa kulturowego. Dlatego należy nie tylko ratować i badać relikty naszej przeszłości, ale z pietyzmem podchodzić do tego, co zachowało się do naszych czasów. Takim przykładem mogą być chociażby liczne cmentarze, które po sobie pozostawili osadnicy holenderscy lub niemieccy. W dużej części zachowały się do dziś, choć często zapomniane i sukcesywnie niszczone. To również liczne kapliczki i krzyże, nieodłączny element polskiego krajobrazu. Czasami również zapomniany lub niszczony poprzez wątpliwej jakości działania zmierzające do ich odnowy. Pamiętajmy również o fakcie, iż na terenie naszego powiatu zarejestrowanych jest ponad 500 stanowisk archeologicznych. To również nasze dziedzictwo, o które musimy wspólnie dbać. Ziemia legionowska z pewnością kryje w sobie jeszcze wiele tajemnic i bez wątpienia możemy spodziewać się kolejnych, interesujących odkryć.
