Badania archeologiczne prowadzone na wzgórzu grodowym w Serocku w latach 1962-1966 potwierdziły istnienie w tym miejscu średniowiecznego grodu i późniejszej kaplicy pw. św. Barbary. Prace były realizowane przez archeologów z Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie.
Wstępnego rozpoznania terenu dawnego grodziska dokonał w 1961 r. dyrektor Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie prof. Zdzisław Rajewski. Na wzgórze udał się w towarzystwie serockiej nauczycielki Heleny Zakrzewskiej, jednej z założycielek Towarzystwa Przyjaciół Serocka. Pani Helena poinformowała profesora, że na szczycie wzgórza mieszkańcy wykopywali kiedyś „węgiel drzewny”, co zapewne było pozostałością spalonego wału. Właścicielką terenu była Maria Pierzchałowa, której dom stał w miejscu w którym dziś znajduje się makieta grodu. Pani Maria gościnnie przyjęła archeologów a nawet sama z łopatką uczestniczyła w pracach.
Szczyt wzgórza grodowego wyglądał kiedyś inaczej. Został splantowany na polecenie Niemców na początku lat 40. XX w. Urządzili tam oni letnią kawiarnię do której kazali zbudować schody z macew zabranych z cmentarza żydowskiego w Serocku. Wyrównanie szczytu wzgórza spowodowało przemieszanie warstw ziemi i zapewne bardzo utrudniło prace archeologom.
Prace wykopaliskowe w 1964 r. (PAM w Warszawie)
Badania rozpoczęto w listopadzie 1962 r. Zespołem archeologów kierowała mgr Barbara Zawadzka z Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie. W wykopaliskach pomagali robotnicy fizyczni, którzy zostali opłaceni z kasy miejskiej. Ze względu na zimno i padający śnieg warunki pracy były bardzo ciężkie. Zespół archeologów był zakwaterowany w pokoju nauczycielskim w budynku szkoły podstawowej. Często po 8-godzinnej pracy na grodzisku odbywało się jeszcze czyszczenie i opisywanie obiektów. Prace w końcu przerwano, by wznowić w dogodniejszych warunkach. Kolejna tura wykopalisk trwała od 6 czerwca do 7 lipca 1963 r. Trzeci etap realizowano od 27 września do 6 listopada 1964 r. Prace prowadzono też w dużym zakresie w roku 1965 i w mniejszej skali w 1966.
Od początku przyjęto i konsekwentnie realizowano plan zakładający prowadzenie prac w dwóch krzyżujących się wykopach o szerokości 2,5 m, przecinających wzgórze ze wschodu na zachód i z północy na południe. Zaczęto od środka i stopniowo robiono wykopy ku skrajom wzniesienia.
Prace wykopaliskowe w 1964 r. (PAM w Warszawie)
W części wschodniej grodziska na głębokości ok. 160 cm natrafiono na pozostałości małej (jej długość oceniono na 11 m), jednonawowej kaplicy. Mur o szerokości 45-60 cm był zbudowany z cegły „palcówki” łączonej zaprawą wapienną. Kaplica była zorientowana w kierunku północ-południe. Odkryto wschodni fragment świątyni oraz południowy – absydę. Archeologom nie udało się jednoznacznie określić wieku budowli ale na podstawie źródeł historycznych przyjęto, że powstała na początku XVII w. Pomiędzy murami kaplicy występowała warstwa kulturowa w której znaleziono fragmenty ceramiki, fragment przęślika, trzy żelazne noże i klucz żelazny. Materiał ten został datowany na XI-XII w. W jednym z wykopów natrafiono na dwa pochówki: płodu (szczątki umieszczone w garnku) oraz osobnika dorosłego. Ogółem na grodzisku znaleziono cztery pochówki.
W wykopach położonych w części zachodniej eksplorowano wały grodu – konstrukcję drewniano-ziemną. Wały miały szerokość ok. 5,5 m. Spalone belki znaleziono na głębokości ok. 180 cm. W innym miejscu natrafiono na niespaloną konstrukcję przekładkową wału. Wokół znaleziono ceramikę i kości zwierzęce datowane na XII-XIII w.
Do najciekawszych znalezisk na terenie grodziska należy także zaliczyć haczyki do wędek, ciężarki do sieci, sprzączkę, brązowy pierścionek i monetę arabską – dirhem z XI w.
Schemat badań archeologicznych w latach 1962-1966 (PAM w Warszawie)
Badania archeologów budziły wielkie zainteresowanie mieszkańców Serocka, którzy przychodzili często na wzgórze. Urządzono też dwie wystawy. Na jedną z nich przybyli uczniowie ze starszych klas serockiej podstawówki. Pamiątką po tym jest zeszyt z podpisami uczniów i nauczycieli przechowywany w archiwum Państwowego Muzeum Archeologicznego. Dyrektor tej placówki prof. Rajewski został zaproszony do Serocka, gdzie wygłosił okolicznościowy wykład a Towarzystwo Przyjaciół Serocka wyróżniło go honorowym członkostwem.
Mirosław Pakuła
Ważniejsze źródła:
- A. Godlewska, A miasteczko miało swoje sekrety, „Kobieta i Życie” 1967, nr 49,
- K. Kolińska, Skarby Serocka, „Światowid” 1962, nr 37,
- PMA w Warszawie, Ogrodzisko w Serocku, karta stanowiska, 1961,
- PMA w Warszawie, B. Zawadzka, Sprawozdanie z prac wykopaliskowych na grodzisku wczesnośredniowiecznym w Serocku, pow. Nowy Dwór Mazowiecki, 1963, 1964.
