Nadleśnictwo Jabłonna w swym obecnym kształcie powstało 35 lat temu, w 1984 r, jednak historia administracji i gospodarki leśnej na tym terenie jest o wiele starsza. Co warte podkreślenia – pierwsze datowane wzmianki nt. samej Jabłonny dotyczą właśnie gospodarki leśnej. W tzw. „Spominkach płockich” z 1339 r. odnajdujemy wzmiankę na temat dawno poniechanej formy korzystania z lasów, jaką było bartnictwo.
Główny zrąb współczesnego nadleśnictwa stanowią obszary leśne o dwojakiej proweniencji. Długą tradycję państwowej administracji leśnej, sięgającą początków XIX w., mają kompleksy leśne położone na prawym brzegu Narwi. Przez całe XIX stulecie aż po I wojnę światową zarządzało nimi Leśnictwo Zakroczym. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r., gdy sam Zakroczym dawno utracił rangę ośrodka administracyjnego, polskie już nadleśnictwo przyjęło nazwę Pomiechówek i jako takie funkcjonowało do 1972 r. Współcześnie pamięć o istniejącym przez ponad pół wieku Nadleśnictwie Pomiechówek przetrwała w nazwie obrębu leśnego.
Druga część nadleśnictwa to upaństwowione po wojnie lasy majątku Jabłonna. Dawne posiadłości biskupów płockich, przejęte przez Poniatowskich, ostatecznie trafiły w ręce Potockich. Lasy stanowiły istotną część tych dóbr. Właściciele w I poł. XIX w. dokonali urządzania i zatrudnili fachową służbę leśną. Szczególnie ważnym dla rozwoju leśnictwa był okres, kiedy majątek Jabłonna i odrębny wówczas Nieporęt stanowiły część znacznie większych dóbr wilanowskich. Lasy należące do Potockich z Jabłonny, upaństwowione na mocy dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego w 1944 r., wraz z kilkoma innymi pomniejszych rozmiarów majątkami ziemskimi, dały początek państwowemu Nadleśnictwu Jabłonna-Nieporęt.
II wojna światowa okazała się niezwykle wyniszczająca dla okolic Jabłonny. Nasilone walki i utrzymujący się przez dłuższy czas front na przełomie lat 1944/45 poczyniły ogromne spustoszenia w drzewostanach, infrastrukturze leśnej i kadrach. Zalesianie, odbudowa zniszczonych osad trwały przez wiele kolejnych lat.
Sytuację nadleśnictw Pomiechówek i Jabłonna-Nieporęt odmienił rok 1972 r. Wówczas weszła w życie koncepcja, której naczelnym celem stało się spójne zagospodarowanie pierścienia lasów okalających aglomerację warszawską. Priorytetem stało się udostępnianie turystyczne i rekreacyjne. Pięć nadleśnictw, w tym dwa stanowiące przedmiot zainteresowania w niniejszym opracowaniu, połączono w Warszawski Zespół Leśny. Nadleśnictwa zostały przekształcone w obręby, które nadzorowała wspólna dyrekcja. Okres istnienia WZL to także poważne zmiany organizacyjne na poziomie okręgowych zarządów Lasów Państwowych. Po likwidacji OZLP w Siedlcach WZL trafił pod zwierzchnictwo łódzkiego zarządu Lasów Państwowych.
Warszawski Zespół Leśny, będący niejako pierwowzorem dzisiejszego Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Lasy Warszawskie”, w tamtym czasie nie spełnił pokładanych w nim oczekiwań. Został zlikwidowany, a w efekcie na mapę leśnej Polski w 1984 r. powróciło Nadleśnictwo Jabłonna oraz Okręgowy Zarząd Lasów Państwowych w Warszawie, parę lat później przemianowany na Regionalną Dyrekcję Lasów Państwowych.
Źródła informacji na temat wymienionych wyżej jednostek administracji leśnej i majątków znajdują się przede wszystkim w Archiwach Państwowym w Płocku (Leśnictwo Zakroczym), Archiwum Głównym Akt Dawnych (lasy majątku Jabłonna) oraz jednostkach Archiwum Państwowego w Warszawie (przedwojenne Nadleśnictwo Pomiechówek oraz powojenne jednostki Lasów Państwowych). Pewnych informacji dostarcza także zasób archiwalny przechowywany w zakładowym archiwum Nadleśnictwa Jabłonna.
Leśnictwo Zakroczym
W Prusach
Po II rozbiorze Polski interesujące nas tereny znalazły się pod panowaniem króla pruskiego i na mocy patentu królewskiego z kwietnia 1793 r. zostały włączone do prowincji Prusy Południowe. Tereny na prawym brzegu Wisły objął departament łęczycki, składający się z 27 powiatów, w tym wyszogrodzkiego, gdzie znalazł się m.in. Zakroczym.
Ten stan administracyjny trwał krótko, gdyż dwa lata później nastąpił ostateczny upadek Rzeczpospolitej. Tereny dzisiejszego Nadleśnictwa Jabłonna w całości trafiły pod panowanie króla pruskiego. Z większej części ziem zagarniętych w 1795 r. oraz już wcześniej zagarniętych dawnych powiatów mazowieckich i dobrzyńskich znajdujących się na prawym brzegu Wisły utworzona została prowincja pn. Prusy Nowowschodnie (niem. Neuostpreußen). Prowincja dzieliła się na dwa departamenty: białostocki i płocki. W obrębie tego drugiego znajdowało się sześć powiatów, w tym wyszogrodzki, który obejmował m.in. miasta Zakroczym, Płońsk i Wyszogród.
Dawne dobra królewskie, w tym lasy, stały się w Prusach własnością państwa. Administracją, wojskiem, finansami, ale także zarządzaniem dobrami państwowymi, od XVIII w. zajmowały się w Prusach kamery wojny i domen (niem. Kriegs- und Domänenkammer). Na obszarze Prus Nowowschodnich takie instytucje utworzono w Płocku i Białymstoku. W administracji kamery płockiej znalazło się dawne królewskie starostwo zakroczymskie.
Prusacy, w których kraju leśnictwo stało wówczas na wyższym poziomie organizacyjnym, postanowili zorganizować administrację leśną na terenach rozbiorowych na własny sposób, przede wszystkim wyłączając lasy z dawnych dóbr królewskich i powierzając je odrębnej administracji. Pośrednie wiadomości na ten temat czerpiemy z ogłoszenia o sprzedaży drewna, jakie ukazało się w roku 1800 w „Gazecie Warszawskiej”. Jego początek brzmiał: Z borów Królewskich w Departamencie niżey podpisaney Kamery J.K. Mci Woienno-Ekonomiczney nad rzekami Bugiem i Narwią leżących znaczna wielość sosnowego Drzewa (…) ma bydź na pniu przedaną. W dalszym ciągu ogłoszenie wymienia cztery „amty borowe” (amt z niem. urząd): Zakroczymski, Brocki, Wyszkowski i Pułtuski. W każdym z nich do zaoferowania było od 4 do 7 tys. pni, w tym maszty po 70. stóp [ok. 22 metry] i więcej długości, 10 do 14 cali [ok. 26–36 cm] w końcu grube. Siedziba interesującego nas urzędu („dom amtowy”) znajdowała się w samym Zakroczymiu, gdzie na 4 września naznaczono termin licytacji1.
W Księstwie Warszawskim
Po zwycięstwie Napoleona nad królem Prus w 1807 r. z ziem drugiego, trzeciego oraz częściowo pierwszego zaboru pruskiego powstało Księstwo Warszawskie. Była to namiastka państwa polskiego. W początkowym okresie (przed powiększeniem w 1809 r.) składało się z sześciu departamentów, sankcjonujących pruski podział administracyjny. Księstwo sankcjonowało najprawdopodobniej także powołany przez Prusaków system administracji leśnej. Jednak niemal od razu, jeszcze w 1807 r., dokonana została wymiana kadry. Komisja Rządząca, tymczasowy rząd Księstwa, zadecydowała o obsadzeniu stanowisk w urzędach administrujących rządowe lasy, byłymi wojskowymi. Ówczesny zwierzchnik resortu spraw wewnętrznych powołał na stanowiska ok. 600 osób. Stosowne obwieszczenie głosiło: sześć set blisko mieysc rozdanych zostało pomiędzy Obrońców Kraiu, a Imiona ich i mieysca w Gazetach każdemu do wiadomości podane dowodzą, iż wdzięczna Oyczyzna umiała ocenić zasługi i nie pominęła naypierwszey sposobności nagrodzenia onych. Stanowiskami w Urzędzie Leśnym w Zakroczymiu, jednym z dziewięciu w departamencie płockim, nagrodzono wówczas siedmiu podleśniczych: Jan Obiedziński, Poradowski, Jan Dzbański, Tomasz Baranowski, Antoni Miszerwski, Meteusz Zieleński i Mateusz Kopczyński oraz siedmiu gajowych: Antoni Wiśniewski, Jan Kraiewski, Woyciech Brzeziński, Marcin Masłowski, Krzysztof Bok, Franciszek Mikulski i Jan Klukowski (odezwa nie wymienia nadleśniczego i leśniczych)2.
Królestwo Polskie
Powstało w 1815 r. na mocy decyzji kongresu wiedeńskiego. Unia personalna łączyła je z Imperium Rosyjskim. W kongresówce nastąpił powrót do tradycji podziału administracyjnego I Rzeczpospolitej. Na mapę wróciło osiem województw, a zajmujące nas tereny weszły początkowo w skład województwa płockiego. Oparte o linię Wisły, na południu sięgało aż za Mińsk (Mazowiecki). Autonomia Królestwa była stopniowo redukowana. W 1837 r. województwa przemianowanego na gubernie (gubernia płocka) i zwiększono ich liczbę. Ziemie na południe od Narwi znalazły się w guberni mazowieckiej, którą po powiększeniu w 1844 r. przemianowano na gubernię warszawską.
Reforma zasięgu terytorialnego guberni w Królestwie, jaka miała miejsce w 1867 r. (utworzenie guberni łomżyńskiej z części guberni płockiej i suwalskiej), nie miała znaczenia dla przynależności administracyjnej interesujących nas terenów. Znaczniejsza zmiana miała miejsce w 1893 r., kiedy od guberni płockiej odłączono powiat płoński i włączono go do guberni warszawskiej. Wówczas zarówno lasy Leśnictwa Zakroczym, jak i prywatne lasy dóbr Jabłonna i Nieporęt, które dziś tworzą Nadleśnictwo Jabłonna, znalazły się w jednej guberni warszawskiej.
Wg opisu Aleksandra Połujańskiego (1854 r.) lasy w guberni płockiej zajmowały 993 tys. morgów, tj. ok. 2/3 powierzchni tej jednostki administracyjnej. Lasy rządowe stanowiły w tym niewielką część – 174 tys. mórg (17,5%) i były zarządzane przez dziewięć leśnictw, tj.: Brok, Ciechocin, Ostrołęka, Płock, Przasnysz, Sierpc, Wyszków i Zakroczym. Leśnictwa Zakroczym i Płock (to drugie określane jako podleśnictwo) obejmowały lasy rządowe w powiecie płockim i liczyły 12,7 tys. morgów. Połujański zauważał jednak, iż mimo niewielkiej powierzchni, lasy rządowe są znacznie bardziej zasobne: Prywatni ich [lasów] właściciele, goniąc za prędkim zyskiem i korzystając ze spławnych rzek tę gubernię przerzynających, za marny grosz dozwolili żydom wielkie zyski ze swych lasów, bez żadnej oszczędności ciągnąć, przez co obszerne niegdyś lasy zamieniły się w trzebiska, na których ogromnych rozmiarów pnie jak pomniki smętarne świadczą bytności tu niegdyś masztowych drzew3.
W Królestwie Polskim dobra i lasy narodowe podlegały Ministerstwu Przychodów i Skarbu, wkrótce przemianowanemu na Komisję Rządową Przychodów i Skarbu. Za początek profesjonalizacji leśnictwa uważa się powstanie Dyrekcji Generalnej Lasów Rządowych (1816). Po raz pierwszy lasy stały się odrębną gałęzią gospodarki narodowej. Ustanowiono wówczas mundury i symbolikę leśną, do której odwołują się dzisiejsze Lasy Państwowe.
W 1818 r. Dyrekcję Lasów połączono z Dyrekcją Dóbr Rządowych, dzieląc ją na dwa wydziały: dóbr i lasów. Przy władzach wojewódzkich powstały delegatury Dyrekcji Dóbr i Lasów Rządowych, które sprawowały nadzór nad działalnością terenowych jednostek gospodarczo-leśnych. W województwie, w naszym przypadku płockim, funkcjonował urząd nadleśniczego jeneralnego (generalnego).
Lasy, wcześniej zarządzane na ogół przez zwierzchników czy dzierżawców dawnych królewskich ekonomii, stanowiły wydzielone jednostki gospodarcze. Na czele leśnictwa stał nadleśny. To on sprawował kierownictwo nad powierzonym leśnictwem. Jego zadaniem było przynajmniej raz w miesiącu objeżdżać swój obszar działalności. Szacował cięcia roczne, organizował licytacje drewna. Nadleśniczemu podlegali podleśni i strażnicy, odpowiedzialni za jednostki niższego rzędu, straże. Za okręgi w strażach odpowiadali strzelcy (gajowi).
Kadrę leśnictw mianowały i zwalniały komisje wojewódzkie. Wyższa kadra, urzędnicy leśnictwa, początkowo rekrutowali się spośród byłych wojskowych. W stanowym społeczeństwie wywodzili się ze stanu szlacheckiego. Począwszy od 1818 r., kiedy powstała Szkoła Szczególna Leśnictwa przy Uniwersytecie Warszawskim, w tej grupie zaczęli się pojawiać profesjonalnie wykształceni leśnicy. Strzelcy leśni, tzw. oficjaliści, służba, wywodzili się początkowo spośród chłopów, którzy powinności pańszczyźniane odpracowywali w ramach pracy na rzecz leśnictwa.
W 1820 r. w ukazującym się po dziś dzień „Sylwanie” opublikowano po raz pierwszy wykaz kadry rządowych leśnictw w Kongresówce4. Leśnictwiem Zakroczym kierował wówczas Jan Noga (zastępca nadleśnego), który do pomocy miał podleśnego Leona Dutkiewicza. Leśnictwo dzieliło się na siedem straży (pamiętamy, że już w 1807 r. mieliśmy siedmiu podleśniczych w zakroczymskim urzędzie leśnym), które pozwalają ocenić zasięg terytorialny jednostki: Orzechowo (strażnik Adam Hoppe), Miękoszyn (Jan Wycianka), Pomiechow (Maciey Kupiński), Kossewo (Tymoteusz Zaborowski), Kempa (Franciszek Mikulski), Podgorze (Józef Modrzycki), Słupno (Franciszek Brocki). W pracy towarzyszyło im ośmiu strzelców.
Jednak już w 1827 r. nastąpiła istotna reorganizacja leśnictwa. Składało się z trzech straży, kierowanych przez podleśnych: Wrona (Teofil Krysiński), Kraięczyn (Walenty Słomczewski), Miękoszyn (Kaietan Sieroszewski) i Trzepowo (Erazm Simoński). Leśnictwem zawiadował Aleksander Metznery, któremu pomagał pisarz August Iutrzenka. Prócz wymienionych kadrę leśnictwa stanowiło 26 strażników i strzelców. Zwraca uwagę nie tylko zmiana liczby i nazw straży (z poprzednich pozostał jedynie Miękoszyn), ale także pojawienie się nowych nazwisk urzędników.
Bibliografia
1 „Gazeta Warszawska”, nr 63/1800, dodatek nr 2. W Płocku, siedzibie kamery wojny i domen, urzędował nadleśniczy (Oberforstmeister) nazwiskiem von Landwüst.
2 „Gazeta Warszawska” nr 69/1807, z dn. 29 sierpnia 1807 r.
3 A. Połujański, Opisanie lasów Królestwa Polskiego i gubernij zachodnich Cesarstwa Rossyjskiego pod względem historycznym, statystycznym i gospodarczym, t. I.
4 Informacje dotyczące kadry i zmian organizacyjnych do k. lat 50. XIX w. w tym rozdziale pochodzą z roczników rządowej administracji leśnej Królestwa Polskiego publikowanych w „Sylwanie” w latach: 1820, 1827, 1828, 1831, 1833, 1834, 1835, 1836, 1837, 1839, 1840, 1841, 1842, 1843, 1844, 1846, 1849, 1853, 1859 oraz raportów nt. ruchu służbowego urzędników leśnych w: „Tygodnik Petersburski” nr 75/1850, 8/1853, 54/1856, 100/1857, „Gazeta Warszawska” nr 212/1856, 335/1857, „Gazeta Codzienna” nr 12/1853, 64/1856, 321/1859.
