Nasza Historia: Anna z Tyszkiewiczów Potocka-Wąsowiczowa (1779–1867) – właścicielka dóbr Jabłonna

Anna z Tyszkiewiczów Potocka-Wąsowiczowa

Urodziła się 26 marca 1779 r. w Warszawie jako jedyne dziecko Ludwika Tyszkiewicza, pisarza wielkiego litewskiego i Konstancji z Poniatowskich, bratanicy króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Na chrzcie nadano jej imiona Anna Maria Ewa Apolonia, ale w kręgu rodzinnym nazywano ją Anetką. Wychowywała się w Białymstoku na dworze Izabeli Branickiej, siostry króla. Tutaj francuska guwernantka przekazała jej wiedzę na temat pisarzy starożytnych i literatury europejskiej. Pobierała również lekcje rysunku. Była jednym ze stałych gości ks. Józefa w Jabłonnie.

W 1805 r. wyszła za mąż za Aleksandra Potockiego, dziedzica dóbr wilanowskich. Państwo młodzi zamieszkali w Bażantarni (późniejszy Natolin). Z małżeństwa tego przyszli na świat August, Maurycy i Natalia. W związku z licznymi romansami Anetki kwestionowano legalne pochodzenie dwójki najmłodszych dzieci. W 1817 r. państwo Potoccy zerwali ze sobą, a w 1821 r. uzyskali rozwód. Drugim mężem Anetki został płk Stanisław Dunin-Wąsowicz. Miała z nim córkę Julię Konstancję, która zmarła w dzieciństwie.

W 1815 r. uzyskała zgodę cara Aleksandra I na wystawienie w Warszawie pomnika ks. Józefa i negocjowała wykonanie posągu przez Thorwaldsena.

W latach 1826-1827 podróżowała po Włoszech skupując do swojej kolekcji antyczne i renesansowe dzieła sztuki. Zbiór ten w 1828 r. wystawiono na widok publiczny w Warszawie.

 

 

W czasie powstania listopadowego 1831 r. zaangażowała się po stronie powstańców. Plotka krążąca na salonach Warszawy posądzała ją o podsunięcie Chłopickiemu pomysłu obwołania się dyktatorem. Po upadku powstania wyjechała do Galicji. Jej pałac w Zatorze stał się miejscem schronienia dla zbiegłych oficerów. W ramach represji władze carskie skonfiskowały jej majątek Horodno w guberni grodzieńskiej. Prawdopodobnie za wstawiennictwem pierwszego męża odzyskała dobra i uzyskała zgodę na powrót.

W testamencie Poniatowskiego Anetkę wyznaczono dziedziczką Jabłonny po śmierci siostry księcia Marii Teresy Tyszkiewiczowej. Doprowadziło to do wieloletniego sporu między kuzynkami. W 1827 r. sąd potwierdził prawa Anetki do Jabłonny, a Tyszkiewiczowej przyznał jedynie prawo dożywotniego użytkowania. W 1833 r. za sumę 38 tys. zł Wąsowiczowa odkupiła od Tyszkiewiczowej prawa do Jabłonny. Po przejęciu majątku pałac jabłonowski został przebudowany i przekształcony w miejsce pamięci o księciu Józefie. Urządzono w nim również przestrzeń dla prezentacji antyków przywiezionych z Italii. Wąsowiczowa osobiście zaprojektowała wygląd parku. Na jej polecenie wzniesiono łuk triumfalny ku czci Poniatowskiego, a przy wjeździe na teren pałacu postawiono bramę z kolumnami z zamku malborskiego. W 1839 r. pałac został udostępniony zwiedzającym.

W 1851 r. wyjechała z mężem na stałe do Francji. Ponieważ wyjazd nastąpił z naruszeniem przepisów paszportowych władze carskie uznały ją za zbiega.

Zmarła w Paryżu 16 sierpnia 1867 r. w wieku 88 lat. Zwłoki jej przewieziono w 1868 r. do Zatora pod Krakowem i pochowano w kryptach tamtejszego kościoła. Pośmiertnie wydano jej spisane po francusku pamiętniki (1897 r.), przetłumaczone następnie na polski, angielski, czeski, duński, niemiecki i rosyjski. W 1899 r. opublikowano jej relację z podróży do Włoch, również napisaną w języku francuskim.

Rafał Degiel