Klasycystyczny pałac w Górze został zbudowany około 1780 roku, z inicjatywy i fundacji ówczesnego właściciela dóbr nowodworskich i górskich – księcia Stanisława Poniatowskiego (1754-1833), bratanka króla Stanisława Augusta Poniatowskiego.
Książe Stanisław Poniatowski został właścicielem dóbr górskich wraz z dobrami nowodworskimi około 1776 roku. Dobra nowodworskie książę Stanisław zapewne otrzymał od swojego ojca Kazimierza po powrocie do kraju wiosną 1776 r., kiedy to po paru kilkuletnich, zagranicznych podróżach edukacyjno-poznawczych, m.in. do Austrii (przebywał w Wiedniu u stryja Andrzeja, ojca księcia Józefa), Anglii (studiował na uniwersytecie w Cambridge), Francji (przebywał w Paryżu na dworze w Wersalu) oraz we Włoszech, postanowił na stałe wrócić do Polski. Książę oprócz otrzymanej od ojca części dóbr nowodworskich, w tym Krubina, zakupił również od cześnika litewskiego Michała Aleksandra Ronikiera dobra Góra i prawdopodobnie wieś Janówek od biskupstwa płockiego, ponieważ wieś ta wymieniana była wśród wsi jakie sprzedał później Ludwikowi Gutakowskiemu.
Książe Stanisław mimo, że miał kilka rezydencji, m.in. apartament na zamku królewskim, własny pałac w Warszawie zwany „Ustronie” (opodal dzisiejszych gmachów parlamentu), pałac w Korsuniu, to właśnie w Górze podjął budowę swojej letniej rezydencji.
Inspiracją do powstania pałacu w Górze, była poniekąd fascynacja księcia Anglią, gdzie w tamtych czasach w modzie było życie blisko natury. Książę będąc wcześniej w Anglii, niewątpliwie chciał przenieść angielską modę na grunt polski. Na rodowe siedziby wybierano miejsca z pięknymi krajobrazami w tle. I taka właśnie miała być przyszła rezydencja w Górze, na lokalizację której książę wybrał małe, ale bardzo malownicze wzgórze nad brzegiem Narwi i Jeziora Górskiego, w stosunkowo niedużej odległości od Warszawy.
Budowę pałacu najprawdopodobniej zlecił przybyłemu z Rzymu absolwentowi tamtejszej Akademii św. Łukasza, jednemu z najwybitniejszych polskich architektów tamtych czasów, Stanisławowi Zawadzkiemu (1743-1806). Zawadzki był pułkownikiem artylerii, zastępcą komendanta Korpusu Inżynierii Koronnej oraz budowniczym Komisji Edukacji Narodowej. Już wcześniej wzniósł on dla księcia oryginalny i funkcjonalny pałacyk „Ustronie” w Ujazdowie pod Warszawą, a nieco później zaprojektował kościół Św. Michała Archanioła w Nowym Dworze Mazowieckim, wzniesiony w 1792 r. także z fundacji księcia Stanisława Poniatowskiego.
Pałac w Górze, zaprojektowany jako budowla klasycystyczna o cechach rezydencji wiejskiej, pobudowano około 1780 roku. Wzniesiony został na planie prostokąta z ryzalitami po bokach i w środku korpusu, prowadzonymi od fundamentów po dach. Budynek pałacu miał trzy ryzality od frontu i trzy od ogrodu, z których środkowy był wyższy i szerszy, oraz zamknięty trójbocznie. Była to budowla murowana z cegły, otynkowana, piętrowa z niskim piętrem (lub parterowa z kondygnacją mezzanina, według historyka sztuki), w całości podpiwniczona, nakryta czterospadowym dachem. Wnętrza budowli były o układzie dwu- i trzytraktowym z ośmioboczną salą balową, która była centralnym pomieszczeniem pałacu o wysokości dwóch pięter. Parter zajmowało 14 pomieszczeń o charakterze reprezentacyjnym.
Wnętrza o charakterze mieszkalnym znajdowały się na piętrze. Przestronne wnętrza były dobrze oświetlone, gdyż w pałacu znajdowało się 46 okien, nie licząc okienek piwnicznych. Z sali balowej do parku prowadziły duże, przeszklone drzwi, co umożliwiało bliższy kontakt z naturą. Wnętrza ozdabiały polichromie Szymona Mańkowskiego, współautora polichromii pałacu biskupa Michała Poniatowskiego w Jabłonnie. Zamalowano je w XIX wieku, w czasie przebudowy dokonanej w 1889 r., odsłonięte zostały w 1920 roku. Uwzględniając gust księcia opisywany w różnych źródłach należy przypuszczać, że pałac zdobiły liczne obrazy, grafiki rzeźby, piękne meble, kryształowe lustra i żyrandole.
Góra nad Narwią. Widok pałacu w Górze od strony rzeki (akwarela na papierze Zygmunta Vogla z 1801 roku)
Fasadę południową pałacu zdobiły półkolumny i tympanon czyli stosowane w architekturze klasycznej wewnętrzne pole trójkątnego frontonu, gładkie lub wypełnione rzeźbą. Przed pałacem znajdował się podjazd dla powozów. Na teren pałacowy prowadziła aleja wysadzana drzewami, najprawdopodobniej lipami oraz ozdobna brama.
Z okien pałacu roztaczał się urzekający widok na łąki nadnarwiańskie. Było to – jak wcześniej wspomniano – zgodne z ówczesnymi upodobaniami do życia na łonie natury i tendencją do zakładania wokół pałaców parków krajobrazowych typu angielskiego, a więc takich, które swoim charakterem naśladowały naturę.
Książę Stanisław w swoim pałacu w Górze organizował tak zwane obiady filozoficzne, które niewątpliwie nawiązywały do obiadów czwartkowych króla Stanisława Augusta. Brali w nich udział ludzie świata kultury i nauki. Bywali tu między innymi takie znakomitości jak: bajkopisarz i jednocześnie w tym czasie biskup warmiński – Ignacy Krasicki, pisarz i polityk – Józef Wybicki (późniejszy autor hymnu narodowego), który pisywał tam swe publicystyczne komedie i dramaty, także poeta, dramatopisarz, i historyk – Adam Naruszewicz, malarz akwarelista, rysownik i architekt – Zygmunt Vogel oraz poeta Stanisław Trembecki. Przyjeżdżali do Góry specjaliści z archeologii, matematyki, górnictwa, nawet inżynierowie dróg wodnych. Zajeżdżał tu także często z Wiednia na wakacje inny bratanek króla Stanisława Augusta, młody książę Józef Poniatowski.
Stanisław Poniatowski związał się mocno z okolicznymi włościami i był świetnym organizatorem, gospodarzem i ekonomem. Był także jednym z prekursorów reformy włościańskiej mającej na celu zniesienie pańszczyzny. Wydarzenie to stało się bowiem tematem utworu literackiego zatytułowanego „Wiadomość z Olszewnicy” autorstwa Józefa Wybickiego, w którym prezentował zalety wprowadzonej reformy. Książe sprzedał dobra górskie 25 czerwca 1796 roku, kiedy to przebywał na dworze carycy Katarzyny w Petersburgu w celu odzyskania zarekwirowanych przez Rosjan jego dóbr znajdujących się na obszarze zaboru rosyjskiego. Dobra Góra były wówczas pod zaborem pruskim i nie były zarekwirowane.
Nowym nabywcą dóbr został Ludwik Szymon Gutakowski (1738-1811), szambelan króla Augusta III Sasa i Stanisława Augusta, zwolennik Konstytucji 3 Maja i współpracownik Tadeusza Kościuszki.
Ważniejsze źródła:
P. Libicki, Dwory i Pałace wiejskie na Mazowszu, Poznań 2013,
M. G. Zieliński, Góra, „Spotkania z Zabytkami” 1994, nr 4,
M. G. Zieliński, Pałac w Górze, „Nasza Gmina” 1993, nr 3 i 4.
