W Wieliszewie i okolicy w okresie poprzedzającym wybuch powstania narodowego 22 stycznia 1863 r., podobnie jak w całym Królestwie Polskim, dochodziło do aktów społecznego niezadowolenia wobec nasilających się represji ze strony władzy carskiej.
14 października 1861 r. namiestnik Karol Lambert w celu spacyfikowania Królestwa Polskiego wprowadził stan wojenny. W gminie Wieliszew nie został on jednak ogłoszony w terminie ustalonym przez władze carskie. Wójt gminy Roman Brzozowski (w 1860 r. miał 25 lat) nie do końca podporządkował się decyzjom władz carskich i nie ogłosił stanu wojennego aż do 25 października 1861 r. Doniósł o tym carowi Aleksandrowi II Nikołaj Pawliszczew w formie cotygodniowych raportów wysyłanych od 1861 r. do cara. Ponadto, w raporcie z tygodnia 6-13 listopada 1861 r., Pawliszczew donosił, że niektórzy mieszkańcy Wieliszewa dopuszczali się czynów karalnych, bowiem w majątku Wieliszew w guberni warszawskiej chłopi usiłowali targnąć się na swoją dzierżawczynię, która zmuszona była do ucieczki; jednak ani się obejrzeli, jak miejscowe władze schwytały pięciu spiskowców. Nazwisko zaatakowanej dzierżawczyni nie zostało ujawnione. W księgach metrykalnych z 1860 r. parafii Wieliszew jest akt małżeństwa z 24 listopada 1860 r. panny Maryi Majeranowskiej córki niegdy Jana Majeranowskiego i Elżbiety z Chmielewskich, Dzierżawczyni Dóbr Wieliszewa, we wsi Wieliszewie zamieszkałej, we wsi Olexiance zrodzonej, rok dwudziesty pierwszy życia liczącej i przy matce zostającej z Andrzejem Xiężopolskim młodzianem, synem Antoniego Xiężopolskiego, Administratora Dóbr Zegrzyńskich we wsi Zegrzu zamieszkałym. Nie wiadomo czy wieliszewscy chłopi zaatakowali matkę – Elżbietę Majeranowską, czy też jej córkę wspomnianą Marię Księżopolską. Jan Majeranowski, dzierżawca dóbr klucza Wieliszew, umarł 1 lipca 1855 r. po długiej i ciężkiej chorobie, a pozostała wdowa wraz córką kontynuowały dzierżawę majątków po jego śmierci.
Niemniej, zaistniałe wydarzenia związane z targnięciem się na dzierżawczynię, mogły mieć wpływ na sprzedaż dóbr wieliszewskich 20 listopada 1861 r. we Frankfurcie nad Menem przez ich właścicielkę – Anastazję Łobanową-Rostowską. Nowymi właścicielami dóbr zostali: w 2/3 części Walerian Baczyński i w 1/3 Ewaryst Mejer.
Ponadto w Wieliszewie miały miejsce dalsze wydarzenia świadczące o niepokorności mieszkańców wobec carskiego zaborcy. W tygodniu pomiędzy 13 a 20 listopada 1861 r. Pawliszczew raportował, że w niektórych miejscach przechowuje się w kościołach tak zwane chorągwie grzebalne z wyobrażeniem czarnego krzyża w białym polu pośrodku; nad nim jest umieszczony wieniec cierniowy, a pod spodem dwie palmowe gałązki – na pamiątkę wydarzeń lutowych 1861 roku. Takowe chorągwie znaleziono w gminach Jabłonnie i Wieliszewie w guberni warszawskiej. Prowadzi się dochodzenie w celu wykrycia chorągwi ziemiańskich.
W kolejnych tygodniach prowadzono poszukiwania chorągwi i ich niszczenie, co również znalazło się w raporcie do cara z tygodnia 27 listopada – 4 grudnia 1861 r.: Tymczasem kontynuowano poszukiwanie tudzież niszczenie symbolicznych chorągwi i sztandarów wprowadzonych do kościołów w czasie zamieszek. (…) Z kościoła w Chotomowie w pobliżu Warszawy zabrano sztandar z wyobrażeniem na jednej stronie cierniowego wieńca z napisem u góry, a na drugim – krzyża. W innych kościołach jak na przykład we wsi Wieliszewie także pod Warszawą, chorągwie niszczą sami księża.
W sierpniu 1862 r. w lesie wieliszewskim na trakcie kowieńskim miała być podjęta próba przejęcia moskiewskiej kasy transportowanej z Petersburga do Warszawy. Próbę tę podjęli członkowie Komitetu Centralnego, między innymi: Bronisław Szwarce, Józef Rolski oraz Szymon Katyll. Według nadesłanych z Petersburga wiadomości miało być przewożonych pół miliona rubli srebrem i konwój według obliczenia czasu transportu miał być nad ranem w Serocku, a następnie niedługo potem w lesie wieliszewskim, gdzie miało dojść do przejęcia kasy. Plan się jednak nie udał, ponieważ konwojujący transportowi oficer, jakby w przeczuciu grożącego mu niebezpieczeństwa, urządził sobie w Serocku na poczcie odpoczynek i ruszył stamtąd dopiero o wschodzie słońca.
Drugą wyprawę mającą na celu zdobycie moskiewskiej kasy, tym razem transportowanej z Warszawy do Modlina, przeprowadzili 21 grudnia 1862 r. Szymon Katyll z Bronisławem Szwarcem w Jabłonnie. Niestety zamiar zakończył się także niepowodzeniem.
Przed zapowiadanym przez władze carskie poborem do wojska, zagrożeni nim młodzi mężczyźni z Warszawy i okolic zostali postawieni przed alternatywą: branka i 12 lat straszliwej służby w armii carskiej, albo ucieczka w zimowe lasy i potem udział w powstaniu. Wychodzili z miasta, począwszy od wieczora 10 stycznia, przez trzy dni i udawali się w dwóch kierunkach do Puszczy Kampinoskiej albo do lasów położonych wokół Jabłonny, Zegrza i Serocka. Miejscem zbiórki było Karolino pod Serockiem.
Walery Przyborowski, uczestnik powstania styczniowego, opisał położenie w jakim znaleźli się spisowi po opuszczeniu Warszawy.
Co się tyczy żywności, to najprzód większa część przyszłych powstańców żywić się musiała własnym przemysłem, skupując po wsiach chleb, jaja, wódkę, lub zabierając gwałtem; następnie dzięki energii Lempkego, udało się przynajmniej dla tych, co byli w lasach Jabłonny (właściwie między Nieporętem i Michałowem) uorganizować systematyczną dostawę żywności z Warszawy.
Przed branką ukrywali się również mieszkańcy gminy Wieliszew. Wydział Wojskowy Rządu Gubernialnego Warszawskiego poszukiwał spisowych: Pietrzak Wawrzeniec lat 25, Andrzej Franciszek Kostewicz lat 14, i Skoczeń Franciszek z g. Wieliszew.
Andrzej Franciszek Kostowicz urodził się 21 listopada 1838 r. w Wieliszewie, jako syn Franciszka, strzelca przy dworze wieliszewskim (lat 42) i Marcjanny z Głogowskich (lat 40), zamieszkałych we dworze w Wieliszewie. Natomiast Franciszek Skoczeń to prawdopodobnie syn Bernarda i Zofii z Jankoskich urodzony 2 sierpnia 1834 r. w Łajskach.
Ważniejsze źródła:
- Pawliszczew, Tygodnie polskiego buntu, t. I, Warszawa 2003 r.,
- Katyll, Tegoż udział w powstaniu r. 1863 – 64, „Zdrowie. Ilustrowany Rocznik Literacki”, t. V, Lwów 1904,
- Przyborowski, Dzieje 1863 roku, t. I, Kraków 1897 r.,
- APW Grodzisk, ASC parafii Wieliszew roku 1860, akt małżeństwa nr 29,
- Dziennik Urzędowy Guberni Warszawskiej, nr 9 z dnia 16 (28) lutego 1863 r.
