190 lat temu Serock odegrał ważną rolę w powstaniu listopadowym, a właściwie w jego drugiej części – wojnie polsko-rosyjskiej 1831 roku. W mieście i okolicach zgromadziło się kilkadziesiąt tysięcy polskich żołnierzy, którzy pomaszerowali pod Ostrołękę, gdzie 26 maja 1831 r. odbyła się wielka bitwa z Rosjanami.
Rosyjski korpus ekspedycyjny, mający stłumić powstanie, które wybuchło 29 listopada 1830 r., wkroczył do Królestwa Polskiego na początku lutego 1831 r. Początkowo sukcesy odnosiła strona polska, ale przyszedł czas zawahania i ograniczenia działań ofensywnych. W kwietniu 1831 r. powrócono do pomysłu wyprzedzającego zaatakowania Rosjan – „wyprawy na gwardie”. Jego autorem był gen. Ignacy Prądzyński. Plan przewidywał przejście dwóch kolumn sił polskich przez Serock (po wybudowanym moście), postój w Popowie i marsz w kierunku Wyszkowa, Brańszczyka oraz Ostrowi Mazowieckiej. Następnie planowano zająć Zambrów, Ostrołękę i Łomżę.
Gen. Ignacy Prądzyński – twórca planu „wyprawy na gwardie” (wikipedia.org)
Na początku maja 1831 r. Polacy nie znali dokładnie położenia sił rosyjskich, jednocześnie prowadzili reorganizację własnych sił. Gen. Jan Skrzynecki, dyktator powstania, początkowo sceptyczny wobec planów Prądzyńskiego, zaczął przychylać się do proponowanej wyprawy przez widły Narwi i Bugu na rosyjskie gwardie.
Serock, była napoleońska twierdza, w planach tej wyprawy miał być punktem centralnym. Miasto zajęły oddziały gen. Antoniego Jankowskiego przeznaczone do zabezpieczenia planowanego miejsca koncentracji sił polskich. Wojskowi inżynierowie z Modlina postawili most w Serocku zabezpieczony szańcem i naprawili most w Zegrzu uszkodzony w lutym 1831 r.
12 maja 1831 r. oddziały polskie ruszyły w kierunku Serocka, gdzie zgromadziły się dwa dni później. W tym czasie gen. Jankowski znajdował się w okolicach Woli Mystkowskiej skąd raportował o czołówkach rosyjskich znajdujących dalej na wschodzie – w okolicach Porządzia, Broku i Brańszczyka.
14 maja, na obszarze między Zegrzem a Serockiem, zebrało się ponad 40 tys. polskich żołnierzy (4 dywizje piechoty, 14 pułków jazdy i 96 dział). Armia została podzielona na trzy kolumny i wyruszyła następnego dnia. Grupa gen. Tomasza Łubieńskiego (prawe skrzydło sił polskich) ruszyła jak pierwsza, przeszła przez most w Serocku i pomaszerowała wzdłuż Bugu przez Wyszków do Broku. Druga grupa pod dowództwem gen. Jana Skrzyneckiego poszła w kierunku na Pniewo, Porządzie, Przetycz, a trzecia, dowodzona przez gen. Henryka Dembińskiego (lewe skrzydło), ruszyła na Pułtusk, Różan.
Gen. Jan Skrzynecki – dyktator powstania, głównodowodzący w majowej wyprawie na Rosjan (wikipedia.org)
16 maja 1831 r. cała armia polska znajdowała się na linii Pułtusk-Wyszków-Nur. Trzy dni później pojawia się pierwsza okazja do zaatakowania gwardii ale tego zaniechano, co okazało się błędem i umożliwiło Dybiczowi wycofanie swoich sił. Skrzynecki, który dotarł niepotrzebnie aż do Tykocina, 22 maja kazał wszystkim zawrócić pod Ostrołękę. 25 maja pod miastem stawiły wszystkie trzy części polskiej armii. Nazajutrz rozegrała się bitwa zakończona klęską Polaków.
Po przegranej, jeszcze w nocy z 26 na 27 maja, oddziały polskie wycofały się w nieładzie drogą w kierunku Różana. W mieście tym udało się zaprowadzić porządek w szeregach. Przez Pułtusk, Serock i Zegrze żołnierze doszli do Nieporętu, gdzie stanęli 28 maja. Następnego dnia siły polskie były już na Pradze. W trzy dni pokonały ok. 120 km. Nieprzyjaciel początkowo nie prowadził pościgu, co było osobistą decyzją Dybicza. Nakłaniany, zdecydował się na wysłanie oddziałów za Polakami, ale było to o pół dnia spóźnione.
Bitwa pod Ostrołęką nie przesądziła losów powstania, ale przyniosła duże straty ludzkie i moralne. Zwycięstwo było w zasięgu ręki i tylko błędne dowodzenie Skrzyneckiego w całej „wyprawie na gwardie” doprowadziło do katastrofy.
Mirosław Pakuła
Ważniejsze źródła:
W. Tokarz, Ostrołęka, Poznań 1922,
N. Kasparek, Ziemie nadorzańskie w czasie wyprawy na gwardie w 1831 r., w: J. Kijowski (red.), „Z kart naszej historii – dzieje ziem nadodrzańskich”, Troszyn 2014,
M. Rybiński, Wyprawa przeciw gwardiom i bitwa pod Ostrołęką (1831), w: „Zeszyty Naukowe Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego” 2005, nr 19.
Patroni wydawnictwa:
